Definicja Taoizm

Co oznacza Taoizm (daoizm, od chińskiego tao, dao - droga, sposób) - w okolicy konfucjanizmu drugi rdzennie chiński mechanizm filozoficzno-religijny, który oddziaływuje na życie w Chinach od przeszło 2000 łat. Taoizm obejmuje sporo różniących się pomiędzy sobą kierunków. W najwyższym stopniu znaczne pośród nich to: taoizm filozoficzny - najstarszy kierunek założony najprawdopodobniej poprzez Lao-tsy (Laozi), którego fundamentalnym tekstem jest Tao-te-king (Daodejing). Jego kluczowymi reprezentantami (w okolicy Lao-tsy) są Czuang-tsy i Lie-tsy. Taoizm filozoficzny nazywany jest także edukacją Hu- ang-ti (mityczny król, wynalazca metalurgii) i Lao-tsy. Odrębną część taoizmu filozoficznego stanowi powstały pod koniec III i najpierw IV w .n.e. neotaoizm. W okolicy taoizmu filozoficznego zmienia się także taoizm religijny, który rozwinął się na przełomie II i III w. n.e. Fundamentalne terminy i koncepcje Centralnym definicją taoizmu jest Tao {Dao). Etymologicznie symbol tao złożona jest z dwóch części znacznych "głowa" i "iść", i znaczy "drogę". W swych głównych rysach tao występuje jako pierwiastek bezosobowy, istota poprzedzająca przyrodę, rodząca realną rzeczywistość. To jest wieczna i niezmienna prapodstawa świata; ogromna i wszystko obejmująca, poddająca się tylko własnym prawom ruchu. Znaczy także ogólny ład przyrody, prawo, porządek rzeczy, przyczynę, prawidłowość, prapodstawę życia. W znaczeniu istoty świata przyrody i człowieka termin tao jest bliski treścią pojęciu bezosobowego, ponadświatowego absolutu. I aczkolwiek jest bardziej abstrakcyjny w swym znaczeniu, to przypomina indyjskie ustalenie atman - brahman. Z terminem tao nieodłącznie związany jest termin te. Występuje on w taoizmie w dwóch głównych znaczeniach. W sensie szerokim znaczy fundamentalną cecha tao, w węższym znaczy ustalenie charakteru etycznego człowieka. Tao, będąc pozbawioną formy nieosiągalną istotą świata, ujawnia się i daje się poznać dzięki swym przejawom, a więc "te". Wg słów Wang Pi (komentator) "tao" znaczy to, z czego się biorą rzeczy, a "te" - to, co rzeczy nabywają. W swym działaniu "tao" i "te" są nierozerwalnie powiązane ze sobą. O ile "tao" jest źródłem rodzenia i powstawania, to "te" jest metodą rozwoju świata materialnego. W taoizmie "te" znaczy wszystko, co w naturze ludzkiej jest w najwyższym stopniu fundamentalne, "te" jest przejawem "tao". "Te" jako pierwiastek moralny założony w człowieku jest przejawem "tao", kiedy wyraża się w umiarkowaniu, miłości do człowieka, oszczędności, skromności i tak dalej Termin wu-wei ("niedziałanie") służy w taoizmie regularnie do ustalenia głównej funkcji tao. "Wu-wei" jest także zasadniczą postawą taoisty wobec świata. Wu znaczy "nie ma", "nie posiada", "nie istnieje", zaś wei znaczy dosłownie "robić" (czynność świadomą i zamierzoną); stąd "wu-wei" nie jest całkowitą bezczynnością i niektórym jest rekomendowane. Zgodne "wu-wei" to niesprzeciwianie się przyrodzie, niesprzeciwianie się ludziom, nierozpraszanie się na rozdrobnione czynności, nieprzeszkadzanie w pracy innym. Człowiek i przyroda - wg taoistów stanowią jedność. Praźródłem wszystkiego jest "tożsamość" i "jedność" tao. Z powodu nie istnieje w taoizmie podział na człowieka i przyrodę; podobnie nie istnieje definicja boga jako stwórcy, demiurga. Mikrokosmos i makrokosmos Kosmos w koncepcji taoistycznej jest zorganizowanym mechanizmem. Człowiek jest uważany za mikrokosmos (mały wszechświat). Poszczególne części ciała człowieka posiadają własne odpowiedniki w makrokosmosie (ogromny kosmos) i odtwarzają plan kosmosu. Pięć organów ciała i ich otworów, i skłonności, usposobienie, cechy i namiętności, odpowiadają pięciu kierunkom (wschód, zachód, północ, południe i środek), pięciu świętym górom, częściom nieba, porom roku i elementom (wu-hsing). Stąd jeżeli ktokolwiek zna funkcjonowanie organów człowieka, to zna także funkcjonowanie kosmosu. W religii taoistycznej wnętrze ciała jest zamieszkane poprzez te same bóstwa, które bytują w makrokosmosie. Mówi się, iż adepci taoizmu regularnie poszukują duchowego kapłana, boskiego nauczyciela w świętych górach Chin; ostatecznie znajdują go w "jednym z pałaców" swojej własnej głowy. Przemiana i transformacja Wszystkie części wszechświata wg taoistów ulegają rytmicznym przemianom. Nic nie jest statyczne. Nieustanny ruch i zmiana dokonuje się lub dzięki pien - stopniowemu akumulacyjnemu narastaniu (jak góra, która powstaje z nagromadzonej nieskończonej ilości - drobnych ziarenek piasku), lub poprzez przemianę hua - nagłe przejście ze stanu "niebytu", "in" (zgonu) w stan "jang" (bytu, życia i powrotu z życia do zgonu). Wieczna przemiana wszechświata ujawniona w przechodzeniu "in" w "jang" i "jang" w "in" - dwie przeciwstawne siły uzupełniające się; są dwiema etapami wiecznie obrotowego ruchu przyrody; odpowiednikami "in" jest ciemne, zimne, bierne, kobiece, zaś "jang" jasne, ciepłe, aktywne, męskie - widoczna jest poprzez następujące po sobie pory roku. "In" i "jang" w przestrzeni są uzupełniającymi się energiami tworzącymi zewnętrzne aspekty tego samego Tao. Socjalny ideał prymitywizmu Dla taoistów cywilizacja identyfikowana jest z degradacją naturalnego porządku. Ideałem jest powrót do natury. Największa mądrość bazuje na dostosowaniu się do rytmu wszechświata. Stąd ideałem społecznym jest prymitywna wspólnota rolna żyjąca w symbiozie z naturalnymi cyklami przyrody. Taoizm filozoficzny Stworzenie taoizmu filozoficznego powiązane jest raczej z traktatem Tao-te-king i z postaciami Lao-tsy i Czuang-tsy. Taoizm ten posiadał charakter abstrakcyjny i nie miał żadnego związku z wierzeniami religijnymi i popularnymi pośród ludu zabobonami i obrzędami. Jego zwolennicy krytycznie odnosili się do istniejących stosunków socjalnych i politycznych epoki, gdzie żyli. Występowali przeciwko wojnom i zamieszkom domowym, i kierowaniu się w działaniu chęcią zysku i chciwością. Głosili idee powrotu do "złotego wieku". Tradycja uznaje, iż artystą taoizmu filozoficznego, a równocześnie autorem dzieła Tao-te-king był Lao-tsy (Laozi), żyjący pod koniec VII i najpierw VI w. przed naszą erą Imię Lao-tsy wyjaśnione jest jako "filozof-starzec" albo "filozof-czcigodny"; wyjaśnia się je także jako "starzec-dziecię" (to ostatnie przez wzgląd na twierdzeniem, jakoby przebywał w łonie matki dłużej niż trzeba i urodził się już jako starzec z siwymi włosami). Wiarygodnych informacji o Lao-tsy historia chińska nie zostawiła; stąd duży uczonych o autentyczność jego postaci. W skąpych historycznych zapiskach Sy-ma Ts'iena (II w. przed naszą erą) mówi się, iż Lao-tsy urodził się w Kin-Zhin w powiecie Li, okręgu Khu, w królestwie Czou. Jego imię rodzinne było Li, dziecinne Er, młodzieńcze Pe-Jang, pośmiertne Tan. Zajmował stanowisko archiwisty. Podaje się także, iż miał spotkać się z Konfucjuszem. Sy-ma Ts'ien podaje także, iż Lao-tsy, gardząc wszelkim rozgłosem i pragnąc odosobnienia, porzucił swe stanowisko. Gdy przekroczył granice państwa, strażnik imieniem In-hi poprosił mędrca o napisanie dzieła dla edukacji innych. Lao-tsy zgodził się i miał napisać traktat Tao-te-king (Księga Drogi i Cnoty). Księga ta jest zbiorem aforyzmów, dość niesystematycznie zestawionych i zgrupowanych w 81 krótkozdaniowych rozdziałach. Kluczowe miejsce zajmuje w niej problem wyróżnienia prapodstawy, źródła świata. Jest nim bezosobowe tao, pozbawione konkretnej określoności (mające w zasadzie charakter pierwiastka idealnego). Szukanie jedności i próba wyjaśnienia różnorodności przyrody doprowadziła do szczegółowej analizy idei zmienności i rozwoju świata zjawisk i rzeczy. Znajdują się także tutaj liczne wypowiedzi dialektyczne, które wywarły wpływ na postęp filozofii chińskiej. W traktacie Tao-te-king konstruuje się także koncepcję ideału etycznego. Fundamentem jej jest wrodzona prostota i naturalność, obojętność wobec rzeczy doczesnych, wyzbycie się namiętności i pragnień, które wpływają ujemnie na naturę ludzką i moralność społeczeństwa. W rezultacie doprowadza to do zasady "wu-wei" (niedziałania, podporządkowania się przyrodzie). Drugą ogromną postacią filozofii taoistycznej był Czuang-tsy. Pochodził z Meng, na imię miał Czou. Żył w latach od ok. 369-286 r. przed naszą erą Był autorem tekstu, którego tytuł był identyczny z jego imieniem. Tekst ten stał się (w okolicy Tao-te-kingu) fundamentalnym dla taoizmu. Podobnie jak w nauce Lao-tsy, podstawę poglądów Czuang-tsego stanowiła koncepcja "tao" i "te"; z tą tylko różnicą, iż traktował owe definicje bardziej spekulatywnie - tao znaczy u niego raczej logiczne ustalenie "jednego", "podstawowego", "ogólnego". To jest absolutna uniwersalna jedność, gdzie zlewa się i rozprasza wielorakość otaczającej nas rzeczywistości. Ciało ludzkie uważa Czuang-tsy za nietrwałą złudę, powłokę wiecznego, niezmiennego "prawdziwego ja". Fundamentem tego ostatniego jest duch, świadomość, która stanowi nierozerwalną jedność z tao. Oprócz "prawdziwego ja" i jego jedności z tao, wszystko pozostałe na świecie jest nietrwałe, złudne, zmienne, względne. Dlatego nie należy niczego określać. Wg Czuang-tsego nie ma wyraźnej granicy pomiędzy rzeczywistością a marzeniem sennym. Stąd w rezultacie dalej rozwija się zasadę "wu-wei", wzywając do odejścia od życia, by na łonie przyrody pogrążyć się w kontemplacji "prawdziwego ja". Neotaoizm Powstał ok. III-IV w. n.e. Był próbą pogodzenia taoizmu klasycznego z konfucjanizmem i z naturalistyczną teorią "in-jang". W najwyższym stopniu znanymi przedstawicielami neotaoizmu byli komentatorzy Ho-Yen (zm. 249 r. n.e.), Wang-Pi (III w. n.e.), Kuo Hsiang (zm. w 312 r. n.e.). Próbowali oni dokonać reinterpretacji taoizmu w nawiązaniu do Konfucjusza. Naturalistyczną teorię "in-jang" w taoizmie wykorzystała słynna ekipa uczonych taoistycznych nazywana ekipą Siedmiu Mędrców z Bambusowego Gaju. Przywódcą jej był Hi K'ang (223-262 r. n.e.) Taoizm religijny Jest on efektem syntezy przedmiotów taoizmu filozoficznego i wierzeń i zabobonów niższej warstwy społeczeństwa chińskiego. Z pierwszego z nich taoizm religijny wykorzystał trzy przedmioty: edukacja o tao (przejął ją w w najwyższym stopniu mistycznej interpretacji), edukacja o względności bytu, życia i zgonu, a przez wzgląd na tym również o możliwości długiego życia (aż do osiągnięcia nieśmiertelności) i naukę o "wu-wei". Założycielem taoizmu jako religii był Czang Tao-ling, który żył w latach 34-156 n.e. Pochodził on z prowincji Czekiang i uważany jest za pierwszego t'ien-szy (Niebiańskiego Nauczyciela). Główne miejsce w religii taoistycznej zajmuje edukacja o długowieczności i nieśmiertelności. W taoizmie uważano, iż w ciele człowieka działa wielka liczba duchów (36 tys.), które wywierają decyzyjny wpływ na normalny postęp organizmu. Duchy te dzielą się na ekipy; każda z nich obdarzona jest ustalonymi funkcjami. Dopiero po zapoznaniu się z tym, jaki związek mają te duchy z odpowiednimi organami ciała ludzkiego, można osiągnąć nieśmiertelność. Chiński ideogram "nieśmiertelność (hsien) przedstawia człowieka i góry, sugerując pustelnika; starsza forma "hsien" przedstawia człowieka i kręcącego się wokół i trzepoczącego rękami jak skrzydłami. Osiągnięcie nieśmiertelności w taoizmie jest "transformacją w upierzone istnienie". Wyobrażenie to pochodzi z mitologii wschodnio-chińskiej i posiada własne odpowiedniki w ikonografii i legendach. Identyfikowano w nich nieśmiertelność z takimi ptakami jak: żuraw, feniks, sroka, bocian, kruk. Uznaje się tutaj sporo kategorii nieśmiertelności. Najwyższe to te, które "wprowadzają do nieba w biały (jasny) dzień". Taoistyczne techniki długowieczności. Higiena. Fundamentem wszystkich technik była szczegółowa zgodność między ludzkim mikrokosmosem i makrokosmosem. Mówiło się wtedy o utrzymaniu sił witalnych (yang-hsing). Komunikacja między 5 wewnętrznymi organami i wszystkimi innymi organami cielesnymi i światem zewnętrznym dzieje się przez otwory, które posiada ciało człowieka; nos do płuc, uszy do serca, usta do śledziony, oczy do wątroby, dolne otwory do nerek. Wszystkie te otwory są w taoizmie początkiem kanałów, poprzez które wchodzą albo wychodzą siły żywotne. Stąd należy zmysły i pragnienia utrzymywać w równowadze, by poprzez niepotrzebne pragnienia nie zachorować. Higiena związana jest także z dietetyką, która ma "żywić organy we właściwej proporcji" żywnością i ziołami zawierającymi energię właściwej jakości do ich odpowiednich przedmiotów (płuca powiązane są z metalem, serce z ogniem, śledziona z ziemią, wątroba z drzewem, nerki z wodą). Wstępny krok diety bazuje na powstrzymaniu się od spożycia wszystkich zbóż; dalsze na wyzbywaniu się jedzenia mięsa, ostrych przypraw, owoców i wina. W celu wzbogacenia energii taoiści praktykują gimnastykę, zwaną "rozpościeranie rąk jak skrzydła". Techniki oddechowe i medytacja Stanowią jedną z istotnych metod w religii taoistycznej. Czuang-tsy stwierdził, iż zwykły ludzki oddech dzieje się przez gardło, a święty poprzez całe ciało. Praktykujący te techniki "oddychają" nie tylko atmosferycznym powietrzem, lecz również słoneczną, księżycową i gwiezdną emanacją, Ling pao wu fu Ching (tekst z III-IV w. n.e.) daje formuły umożliwiające wchłonięcie tych emanacji. W taoizmie wspomina się także o innych metodach, które uczą jak "karmić powietrzem ciało", zatrzymując je i prowadząc do wszystkich jego części. Ten, kto potrafi wstrzymać swój oddech poprzez czas tysiąca oddechów, potrafi stać się nieśmiertelnym. W czasach dynastii T'ang (618-907 r.) zwyczaj "oddychania zatrzymanego" zastąpiony został poprzez "wewnętrzny oddech" (nei ch'i) i "oddychanie embrionalne" (t'ai hsi). W taoizmie stosuje się także różnego rodzaju medytacje, które pozwalają na uzyskanie komunikacji z bogami istniejącymi wewnątrz ciała. Medytacja skutkuje, iż bogowie zewnętrzni odwiedzają organy człowieka, wzmacniając je. Techniki seksualne Dąży się w nich do zapewnienia sobie żywotności, długowieczności i męskiego potomstwa. Znana jest metoda Yung-ch'eng' (I w. n.e.), nazywana "powrotem esencji (nasienia, spermy) w celu poprawienia mózgu" (huan ching pu nao). Metoda ta bazuje na zapobieganiu ejakulacji w okresie aktu seksualnego; powodowała krążenie spermy i mieszanie się jej z oddechem wewnątrz organizmu i odżywianie poprzez to mózgu. Podobne powstrzymywanie się od ejakulacji funkcjonuje w praktykach tantrycznych. Techniki alchemiczne W taoizmie religijnym powiązane są z poszukiwaniem kamienia filozoficznego, który mógł zapewnić nieśmiertelność. Uważano, iż cynober (siarczek rtęci) i nefryt mają najwięcej magicznych właściwości, toteż wykorzystywano je do przygotowania eliksiru nieśmiertelności. Organizacja i struktura taoizmu religijnego W religii taoistycznej istnieje hierarchia kościelna. Przedstawiciele wielu sekt taoistycznych, kaznodzieje i duchowni, z biskupami i taoistycznym papieżem na czele, zajmowali miejsce na najwyższym jej szczeblu. Otaczał ich wielki szacunek wyznawców. Nie wszystkim z nich przypisywano cudotwórczą siłę. Kapłani taoistyczni dzielili się na dwie ekipy. Do pierwszej należeli mnisi taoistyczni (od czasów dynastii Tang). Mieszkali najczęściej przy ogromnych klasztorach, posiadali gruntowne wykształcenie, bezustannie studiowali i przepisywali dzieła taoistyczne tworząc ogromne biblioteki. Surowo przestrzegali celibatu. Pod ich kierunkiem młodzi kaznodzieje taoistyczni, magowie, uzdrowiciele, wróżbiarze (tworzący grupę niższą - praktyków) przechodzili szczególne kursy. Ci drudzy zaspokajali religijne potrzeby ludności. Ich podstawowa działalność polegała na obsługiwaniu lokalnych kapliczek i świątyń. Celebrowali uroczystości, nabożeństwa i składanie ofiar bóstwom opiekuńczym, duchom albo bohaterom. Występowali także w roli geomanatów, szamanów i zaklinaczy. Nawiązywali także kontakty z przedstawicielami świata pozaziemskiego. Występowali w roli pośredników przy zwracaniu się do licznych świętych, bogów i duchów panteonu ludowego. Panteon taoizmu religijnego Zajmowały go chaotycznie i eklektycznie dobrane postacie. Na przykład w okolicy Lao-tsy postacie buddów, buddyjskich świętych i konfucjanistów z Konfucjuszem. Na przełomie V-VI w. n.e. starano się dokonywać klasyfikacji bóstw i nieśmiertelnych. Autorem takiej klasyfikacji był T'ao Hung-king. Bóstwa i nieśmiertelni wg jego podziału podzielone są na 7 rang, odpowiadających siedmiu niebiosom. W każdym rzędzie niebios istnieją trzy miejsca: środkowe, lewe i prawe. W pierwszym rzędzie na środkowym miejscu w nefrytowym pałacu mieszka bóstwo Tao albo Bóstwo Wielkiego Pierwiastka (T'ai-cz'u). Środkowe miejsce w kolejnym rzędzie zajmuje Bóstwo Ogromnej Czystości (T'sai - su). Na czwartym piętrze nieba znajduje się miejsce wielkiego Lao-tsy. Na prawo i lewo od centralnych bóstw, na niebiosach trzeciego i czwartego piętra, znajdują się legendarni władcy: Jao, Szun, Iii, Konfucjusz. W pierwszym tysiącleciu n.e. w panteonie taoistycznym znajdowały się trzy ekipy bóstw i bohaterów. Do pierwszej należały te bóstwa, które uosabiają ważniejsze definicje taoizmu: ideę tao, in - jang, ideę nieśmiertelności i tak dalej Z czasem ustąpiły one miejsca bóstwom osobowym. Pośród nich główne to: Lao-tsy, Huang-ti i P'an-ku, Huang-ti został z czasem zastąpiony poprzez Nefrytowego Cesarza (Jü huang szang-ti). Trudno jest ustalić aktualną liczbę wyznawców taoizmu, gdyż są oni równocześnie buddystami albo konfucjonistami. Trzeba jednak uznać, iż stanowią oni przewarzająca część w Chinach. Prócz Chin zamieszkują Wietnam, Japonię i Koreę. Źródło: Z. Drozdowicz (red.), Zarys encyklopedyczny religii, Poznań 1992