Definicja Tożsamość narodowa

Co oznacza Tożsamość narodowa to definiowanie i interpretowanie siebie w kategoriach szerszej wspólnoty, która ma cechy narodu. Taka pojęcie tożsamości narodowej nie jest specjalnie odkrywcza i, jak każde trywialne twierdzenie, nie wzbudza dyskusji. Kontrowersje zaczynają się wówczas, gdy pragniemy uściślić definicja narodu. Okazuje się wtedy, że definicja to oznaczać może wspólnotę polityczną, kulturową bądź także wspólnotę etniczną. Niektórzy autorzy zwracają przy tym uwagę, że to jest "wspólnota wyobrażona", z wyjątkiem tego, czy naród rozumiany jest powszechnie jako kategoria polityczna, kulturowa czy etniczna. Owa wspólnota - innymi słowy - istnieje tak długo, jak długo jej członkowie wyobrażają sobie, iż do niej należą (i ta przynależność jest dla nich ważna), i zarazem jak długo wyobrażenia tego typu odgrywają rolę znaku różnicującego ludzi na "swoich" (a więc tych, których skłonni bylibyśmy włączać do owej wyobrażonej wspólnoty) i "obcych" (a więc tych, których z tej wspólnoty wykluczamy). "Wszystkie społeczeństwa - pisze Bauman - tworzą obcych, lecz każdy rodzaj społeczeństwa tworzy swoich własnych obcych i tworzy ich we własny, unikalny sposób". To prawda, lecz przecież jakiekolwiek społeczeństwo, w szczególności zaś społeczeństwo zorganizowane wg zasad demokratycznych, odznaczające się pluralistycznym społeczeństwem obywatelskim, nie jest pod tym względem homogeniczne. System, o którym pisze Bauman, nie zatrzymuje się na poziomie makrospołecznym, ale funkcjonuje również na niższych szczeblach ładu społecznego, czyli na poziomie pośredniczącym między poziomem ogólnospołecznym a poziomem mikrostruktur (a więc w obszarze funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego), jak także na poziomie mikrostrukturalnym (a więc w obszarze funkcjonowania grup pierwotnych). Z powodu pojęcia "swoich" i "obcych" w sensie narodowym także mogą być silnie zróżnicowane w obrębie tego samego społeczeństwa, gdyż współwystępować tam mogą (i normalnie współwystępują) w miarę szeroko rozpowszechnione pojęcia narodu jako wspólnoty politycznej, a w okolicy nich - pojęcia kulturowe czy etniczne. Z tego powodu zróżnicowane także są treści, które wypełniają zindywidualizowane poczucie tożsamości narodowej. I tu powracamy do kluczowego czynnika, który kształtuje tożsamość narodową, a mianowicie do definicji narodu, czy szerzej - koncepcji wspólnoty narodowej. Wyróżniamy co najmniej trzy odmienne rozumienia narodu, po części zresztą zachodzące na siebie: (1) polityczne, (2) kulturowe i (3) etniczne. Polityczna koncepcja narodu odnosi się w istocie do definicje obywatelstwa. Naród tworzą równi obywatele zjednoczeni w ramach państwa, którego jurysdykcja odnosi się do pewnego, ściśle określonego terytorium. Naród w sensie politycznym nie może istnieć bez państwa, byłby wtedy gdyż lub diasporą, lub mniejszością narodowościową w ramach określonego państwa. Naród polityczny jest więc zbiorowością ludzi zamieszkujących ściśle zdefiniowane terytorium (ojczyzna), kontrolowane poprzez wyłonione z tej wspólnoty struktury władzy (przywództwo narodowe), które to struktury reprezentują polityczną wspólnotę narodową wobec zewnętrznego świata, fest to zbiorowość funkcjonująca w ramach zintegrowanej ekonomii i wspólnego podziału pracy (gospodarka narodowa). Jej członkowie cieszą się równymi prawami (co najmniej oficjalnie), skodyfikowanymi w systemie prawnym i politycznym, łączy ich także wspólna historia i dziedzictwo kultury duchowej i kultury materialnej, które służą jako znaki identyfikacji jednostek ze wspólnotą narodową. Naród definiowany w kategoriach kulturowych pokrywa się z narodem definiowanym politycznie jedynie w niezwykłych sytuacjach. Odbywa się tak wtedy mianowicie, kiedy na pewnym ściśle wytyczonym terytorium określonego państwa wspólnota jego obywateli jest homogeniczna kulturowo, a ponadto nie występuje na świecie żadna ważna diaspora, w konstruowaniu własnej tożsamości odwołująca się do tego samego kanonu kulturowego, który jest fundamentem formowania się tożsamości narodowej obywateli tego państwa. Jak widzimy, konfiguracja taka jest w dzisiejszym globalizującym się świecie, po doświadczeniach dwóch wojen światowych i ogromnych migracjach ludów, niesłychanie niewiele prawdopodobna. Naród rozumiany w sensie kulturowym nie potrzebuje państwa, aby istnieć, tożsamość jego członków gdyż formowana jest przez odwoływanie się do wspólnej historii i zakorzenionych w niej mitów, a również do wspólnego języka i do czegoś, co można aby nazwać kanonem fundamentalnych wartości narodowych, przechowywanych z pokolenia na pokolenie w zasobach kultury i tradycji. Nie wymaga z kolei jakichkolwiek odniesień do wspólnych instytucji politycznych i przysługujących członkom tej szczególnej wspólnoty praw i obowiązków w wymiarze życia publicznego. Kultura więc i zawarte w niej wartości i pamięć historyczna są w tym przypadku znakiem odróżniającym "swoich" od "obcych", który formuje tożsamość osobniczą. Etniczna koncepcja narodu jest odległym echem więzi plemiennych, które w zamierzchłej przeszłości były potężnym faktorem formowania tożsamości osobniczej. Znakiem odróżniania "swoich" i "obcych" jest w tym przypadku biologiczny związek, a więc urodzenie i genealogia z pewną (normalnie mityczną) wspólnotą przodków. W etnicznej koncepcji członkostwo we wspólnocie narodowej jest przypisane do jednostki raz na zawsze i nie podlega jakimkolwiek zmianom. Jak wiadomo, wieki historii, w szczególności po okresie ogromnych odkryć geograficznych, były sceną ogromnych migracji ludów i mieszania się grup etnicznych. Byłoby dzisiaj nadzwyczajnie trudno ściśle zdefiniować etniczną wspólnotę przodków, z których wywodzą się poszczególne narody świata (jeżeli w ogóle taka ścisła pojęcie byłaby możliwa), co jednak nie jest specjalną przeszkodą w istnieniu tożsamości narodowych odwołujących się do koncepcji etnicznej. Nie przeszkadza temu także fakt, że wielu z tych, którzy skłonni są budować własną tożsamość opierając się na mierników etnicznych, nie pamięta normalnie, kim byli ich pradziadkowie (nie wspominając już o poprzednich pokoleniach przodków), aczkolwiek wydaje się im, iż znają dobrze genealogię "obcych", których chcieliby ze wspólnoty etnicznej wykluczyć. W tym przypadku gdyż narodowa tożsamość etniczna powstaje wskutek odwoływania się do zmitologizowanej przeszłości, która pełni funkcję wyróżnika. Tożsamość etniczna, podobnie jak kulturowa, nie potrzebuje państwa, by funkcjonować i trwać. Jednak, w przeciwieństwie od wspólnoty definiowanej kulturowo, która może w miarę dobrze funkcjonować w kraju demokratycznym będącym organizacją polityczną kilku takich wspólnot (na przykład Belgia, Szwajcaria czy Zjednoczone Królestwo), wspólnota definiowana etnicznie ma do państwa normalnie relacja zerojedynkowy: lub kraj jest "nasze", lub "obce". Jeżeli kraj jest "nasze", to "obcy" są normalnie traktowani jako balast i kłopot. Jeżeli kraj nie jest "nasze", tzn. jeżeli w strukturach władzy takiego państwa nie przeważają członkowie określonej wspólnoty etnicznej, to traktowane ono jest jako "obce", a nawet wrogie. Tożsamość narodowa, formowana poprzez kryteria ściśle etniczne (z wyjątkiem stopnia ich mitologizacji), jest więc faktorem podcinającym społeczeństwo obywatelskie (które skonstruowane jest i funkcjonuje w odmiennym od etnicznego porządku poznawczym). Z powodu - rozsadzana jest również funkcjonalna logika demokratycznego państwa. Źródło: E. Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki: globalizacja, demokracja, kraj narodowe, Kraków 2004