Definicja Arbitraż

Co oznacza Arbitraż (sądownictwo polubowne) jest w relacjach międzynarodowych znany od dawna. Pewne formy arbitrażu można spotkać już w starożytnej Grecji, a potem w średniowieczu, kiedy arbitrami byli niejednokrotnie papieże. Szerszy postęp arbitrażu przypada na XIX wiek. Na I Międzynarodowej Konferencji Pokojowej w Hadze w 1899 r. zostało skodyfikowane prawo dotyczące międzynarodowego arbitrażu. Jednocześnie podjęto próbę instytucjonalizacji arbitrażu poprzez utworzenie tak zwany Stałego Trybunału Arbitrażowego. Narada II Pokojowa Haska w 1907 r. rozbudowała to prawo. Konwencje Haskie dały idealną definicję arbitrażu: arbitraż międzynarodowy ma za element rozstrzyganie sporów pomiędzy krajami poprzez sędziów poprzez nie wybranych w oparciu o poszanowanie prawa. Wykorzystanie arbitrażu pociąga za sobą wymóg poddania się z niezłą wiarą wyrokowi (art. 37 I Konwencji Haskiej z 1907 r.). W postępowaniu arbitrażowym wyrok zostaje wydany opierając się na prawa. Dlatego, odpowiednio z art. 38 Konwencji Haskiej, w sprawach prawnych, a w pierwszej kolejności w sprawach dotyczących interpretacji albo wykorzystania konwencji międzynarodowych arbitraż jest uznany za najskuteczniejszy i zarazem w najwyższym stopniu sprawiedliwy sposób załatwiania sporów, które nie zostały rozstrzygnięte na drodze dyplomatycznej. Arbitraż nie ma charakteru obowiązkowego, tzn. poddanie się arbitrażowi musi opierać się na zgodzie krajów. Zgoda ta może być wyrażona ex post na osądzenie konkretnego sporu lub może być wyrażona z góry i może dotyczyć wszelkich sporów albo tylko sporów określonej kategorii. Wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi konkretnego sporu dzieje się zwykle na mocy specjalnej umowy międzynarodowej, zwanej kompromisem. Strony określają element sporu, decydują o jego poddaniu arbitrażowi i zgadzają się wykonać wyrok wydany poprzez arbitrów. Uprzednie wyrażenie zgody może nastąpić opierając się na specjalnego postanowienia umowy międzynarodowej, tak zwany klauzuli arbitrażowej, gdzie strony przewidują drogę arbitrażu dla załatwienia sporów wynikłych na tle interpretacji albo stosowania danej umowy. Państwa zawierają również niekiedy dwustronne umowy o pokojowym załatwianiu sporów (traktaty arbitrażowe, traktaty arbitrażowo-koncyliacyjne), gdzie z góry przewidują poddanie swoich sporów prawnych arbitrażowi, o ile nie zostaną one załatwione na innej drodze. Istnieją także umowy wielostronne przewidujące w pewnych okolicznościach poddanie ustalonych sporów arbitrażowi. W Trybunale arbitrażowym liczbę arbitrów i jego skład określają strony. Arbitraż może być powierzony jednemu arbitrowi albo komisji, która z reguły ma nieparzystą liczbę członków (trzech, pięciu), by w każdym przypadku wyrok mógł być wydany większością głosów. W skład komisji mogą wchodzić wyłącznie obywatele krajów trzecich, lecz także obywatele stron sporu. Jeśli spór zostaje poddany pod arbitraż na mocy kompromisu, to strony w umowie tej zwykle określają także skład trybunału arbitrażowego. Z kolei jeśli do arbitrażu dochodzi opierając się na zgody krajów wyrażonej przed zaistnieniem sporu - w klauzuli arbitrażowej albo w umowie arbitrażowej, to taka klauzula, względnie umowa, powinna przewidywać sposób powołania trybunału, tak tak aby żadna ze stron nie mogła tego udaremnić i w ten sposób uchylić się od obowiązku poddania sporu arbitrażowi. Dla przykładu, jeśli przewidziane jest powołanie trybunału arbitrażowego złożonego z trzech arbitrów, to każda ze stron sporu wyznacza jednego (który może być jej obywatelem), a arbitrzy powołują superarbitra, który nie może być obywatelem żadnej ze stron w sporze. Jeśli arbitrzy nie będą mogli uzgodnić osoby superarbitra, to powinien być przewidziany inny sposób jego powołania, na przykład poprzez przewodniczącego Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości albo Sekretarza Generalnego ONZ. Powinna być również przewidziana przypadek, kiedy jedna ze stron w sporze nie chce wyznaczyć arbitra, aby w ten sposób nie dopuścić do wszczęcia postępowania. W takim przypadku arbitra w imieniu tej strony powołuje ten, kto jest upoważniony do powołania superarbitra, czyli na przykład, jak to było wyżej wskazane, przewodniczący MTS albo Sekretarz Generalny ONZ. Także Konwencja Haska z 1907 r. przewiduje procedurę tworzenia trybunału, jeżeli na skutek braku zgody stron nie został on ukonstytuowany (art. 45). Procedura ta jest tak pomyślana, by w każdym przypadku doszło do ukonstytuowania trybunału arbitrażowego. Postępowanie przed sądem arbitrażowym dzieje się wg zasad określonych poprzez strony. Jeśli strony tych zasad nie ustaliły, należy użytkować procedurę przewidzianą w Konwencji Haskiej z 1907 r. Postępowanie złożona jest z dwóch części - z postępowania pisemnego i rozprawy ustnej. Po złożeniu poprzez agentów i doradców stron wszelkich wyjaśnień i dowodów na poparcie ich kwestie przewodniczący ogłasza zamknięcie rozprawy, po czym następuje konferencja. Dzieje się ona przy drzwiach zamkniętych i jest sekretna. Decyzje zapadają większością głosów. Wyrok arbitrażowy jest ustalany na naradzie jednomyślnie albo większością głosów. Odczytuje się go na posiedzeniu publicznym, w obecności agentów i doradców stron. Musi on być wyposażony w uzasadnienie (motywy). Wyrok prawomocnie wydany i zakomunikowany agentom stron rozstrzyga spór ostatecznie i bezapelacyjnie. Wyrok wiąże tylko strony w sporze. Jeśli między stronami wyniknie spór co do interpretacji i wykonania wyroku, podlega on w zasadzie rozpatrzeniu poprzez ten sam sąd arbitrażowy. Prócz postanowień ogólnych o arbitrażu I Konwencja Haska zawiera regulaminy o Stałym Trybunale Arbitrażowym, będące próbą instytucjonalizacji arbitrażu. Pomimo nadanej mu nazwy Trybunał ten nie jest stałym międzynarodowym organem sądowym. Stała jest tylko spis osób, które mogą się podjąć roli arbitra i z której w przypadku sporu strony mogą wybrać skład sądzący. Trybunał nie jest sądem o kompetencji obowiązkowej i nie jest także sądem jedynym, do którego strony Konwencji Haskiej mogłyby się odwołać. Państwa mogą gdyż powoływać arbitrów spoza listy Trybunału i użytkować procedurę nie przewidzianą w I Konwencji Haskiej. Stały sekretariat Trybunału mieści się w Hadze. Spis ewentualnych arbitrów złożona jest z osób wyznaczonych poprzez strony Konwencji Haskiej. Każda strona wyznacza najwyżej cztery osoby, które muszą być osobami o powszechnie uznanej kompetencji w zakresie prawa międzynarodowego, cieszą się najwyższym szacunkiem i gotowe są podjąć się czynności arbitra. To są tak zwany ekipy narodowe w Stałym Trybunale Arbitrażowym. Znaczenie Stałego Trybunału Arbitrażowego w momencie międzywojennym nie było spore. Komplety orzekające, powołane opierając się na jego statutu z list osób zgłoszonych poprzez państwa, wydały w latach 1902-1932 raptem 20 wyroków. Aktualnie znaczenie Trybunału jeszcze bardziej zmalało. Państwa, jeśli chcą wykorzystać sztywną procedurę sądową, mają do swej dyspozycji Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, a jeżeli idzie im o procedurę bardziej elastyczną - uciekają się do arbitrażu, lecz z reguły poza ramami Stałego Trybunału Arbitrażowego. Współcześnie umowy międzynarodowe przewidują arbitraż międzynarodowy jako sposób rozstrzygania sporów, lecz jest on w praktyce użytkowany rzadko. Jednym z ostatnich przykładów zastosowania tej instytucji było rozstrzygnięcie sporu pomiędzy Egiptem a Izraelem o przynależność miejscowości Taba położonej nad Morzem Czerwonym. Arbitraż, zwany również sądownictwem polubownym, ma sporo cech wspólnych z sądownictwem stałym. Jednocześnie oba te metody załatwiania sporów mają sporo cech odróżniających je od wszystkich pozostałych sposobów załatwiania sporów: rozstrzygnięcie sporu następuje w zasadzie opierając się na prawa, a wyroki, zarówno arbitrażowe, jak i sądowe, są wiążące. Różnice pomiędzy postępowaniem arbitrażowym a sądowym mają charakter raczej drugorzędny i są następujące: w arbitrażu strony same ustalają skład sądzący, z kolei skład sądu międzynarodowego jest stały; w arbitrażu strony mogą ustalić dowolną procedurę postępowania, z kolei procedura sądowa jest stała