Definicja Szamanizm

Co oznacza Szamanizm - forma światopoglądu determinująca określony rodzaj praktyk życia zbiorowego, gdzie centralną pozycję zajmuje szaman. Osoby szamanów obdarzone są nadprzyrodzonymi właściwościami kontaktu z rzeczywistością pozaziemską, co uzyskują przez złożony cykl ekstatycznej obrzędowości. Szamanizm występuje pośród ludów Syberii ("szamanizm właściwy"), Azji Środkowej, Ameryki, a również (w węższym zakresie), między innymi w Australii i Oceanii. Wykazuje on różne w formie więzi z innymi rodzajami światopoglądu (na przykład animizmem, fetyszyzmem, totemizmem). Definicja szamanizmu pojawia się w poezji XVIII wieku, jako uogólnienie gromadzonych od XVII w. adnotacji o istnieniu pośród różnorakich ludów Syberii szamanów (sanskryc.: śramana - asceta; śram - męczyć się, uprawiać ekstazę). Byli to osobnicy o zdolnościach samoekstazy, pełniący w życiu tamtejszych społeczności bardzo ważne, a zarazem złożone funkcje. Stosunkowo upływu czasu zwiększyła się wiedza z zakresu istoty i genezy tego zjawiska kulturowego. W najstarszych ujęciach byli to ludzie "w służbie szatana"; nieco potem zaś, kolejno: szarlatani, ewentualnie znachorzy. W 1770 r. po raz pierwszy wyrażono pogląd, że szamani uzewnętrzniają pewien mechanizm religijny. W wieku XIX ewolucjoniści, konstruując własne schematy historii religii, interpretują szamanizm jako określony faza w jej rozwoju. Ich prace rozciągają to definicja na całokształt "zbieżnych" (w aspekcie obecności samoekstazy) - również pozasyberyjskich - zachowań rytualnych człowieka. Poglądowi temu przeciwstawiają się w początkach XX wieku dyfuzjoniści wiedeńscy, dowodząc więzi danej formy religii ze ściśle ustalonym ("arktycznym") kręgiem kulturowym. W pracach wzmiankowanych etnologów pojawia się również koncepcja południowego jej praźródła, skąd dopiero miała być transmitowana na obszary Północy. "ogromną datą" (być może do teraz główną) w historii "odkrywania szamanizmu", jest rok 1952, kiedy to M. Eliade publikuje podstawowe dzieło Le chamanisme et les techniques de l'extase; robota ta łączyła funkcje encyklopedyczne z walorami szerokiej, wieloaspektowej syntezy. Wg Eliade, szamanizm jest zjawiskiem religijnym powiązanym - w XIX i XX wieku - raczej z ludami Syberii i Centralnej Azji, gdzie przetrwał w w najwyższym stopniu czystej formie. Eliade wyodrębnia ów region jako sferę zdecydowanej dominacji szamanizmu w sferze życia religijnego ("szamanizm właściwy") od innych terenów, gdzie jest on (na tle panujących tam form wierzeń) zjawiskiem drugorzędnym, niekiedy marginesowym. Współcześnie pod definicją szamanizmu rozumie się "specjalną formę religii, polegającą na wyodrębnieniu w społeczeństwie ustalonych osób - szamanów, którym przypisuje się umiejętność (drogą sztucznego wprowadzenia się w stan ekstatyczny) bezpośredniego nawiązywania kontaktów z duchami" (sp. akcyjna Tokariew, 1969). Szaman pełni wielorakie funkcje: uzdrawiacza, cudotwórcy, wróżbity czy także kapłana, uzasadniane wyimaginowanymi możliwościami kontaktu ze światem "pozaziemskim". Wyróżnikiem szamana z kategorii czarowników (z którymi łączy go zbieżność funkcji socjalnych) jest znajomość "technik ekstazy", które stosuje on w czynnościach tak zwany zaklinania (działań podejmowanych poprzez szamana w czasie seansu) - tańców, śpiewów, bicia w bęben, czy recytacji wzmagających podniecenie zarówno szamana, jak także i obserwatorów obrzędu. Jak dowodzi M. Eliade, "metoda ekstazy" łączy sporo odmiennych mitologii, wierzeń i rytuałów, które obejmowane są współcześnie definicją szamanizmu. Odpowiedź na pytanie: gdzie i kiedy powstał szamanizm syberyjski - jest to "właściwy" - rodzi szereg kontrowersji. M. Eliade twierdzi, iż obserwujemy zdarzenie powszechnie znane całej pradziejowej ludzkości, najpóźniej od "25 tys. lat przed naszą erą, kiedy to Europa pozostawia dowody istnienia najstarszych form szamanizmu, z plastycznym przekazem ptaka - ducha opiekuńczego i ekstazy". W świetle tego poglądu syberyjskie początki szamanizmu identyfikować można z procesem najstarszego - późnopaleolitycznego - zasiedlenia Azji Północnej. Do odmiennych konkluzji wiodą rozważania badaczy pozostających w kręgu światopoglądowym materializmu historycznego. I tak na przykład w świetle poglądów radzieckich historyków religii: "szamanizm pojawia się w momencie rozkładu pierwotnej wspólnoty rodowej, w momencie wyodrębnienia się różnych osób i grup, które z ustalonych przyczyn zajmują w niej wyróżniane, a częściowo i dominujące stanowisko (...). Do tej ekipy ludzi wyodrębniających się ze wspólnoty rodowej należeli także osobnicy nerwowo chorzy, epileptycy, histerycy, uważani za opętanych, nawiedzonych, gdzie przebywają duchy (...). Na wyobraźnię otoczenia szczególnie silnie oddziaływał najprawdopodobniej także neurastenik, który nauczył się panować nad własnymi atakami, sztucznie je wywoływać i regulować". (sp. akcyjna Tokariew, 1969). Przytoczony pogląd również nie przeczy lokalnemu postępowi syberyjskiego szamanizmu, choć znacząco odmładza jego początki, biorąc za podstawę archeologiczną identyfikację zjawisk rozpadu wspólnoty pierwotnej z inicjalnym etapem metali - gdzieś o minimum 20 tys. lat. Na rzecz lokalnej (syberyjskiej) genezy szamanizmu przytaczano również argumenty ekologiczne, wskazując, że środowisko naturalne Północy, kierując się stymułująco na postęp zachowań neurastenicznych, stanowiło naturalną pożywkę dla formowania się danej formy wierzeń (A. Ohlmarks, 1939). Zwolennicy allochtonicznej (południowej) genezy syberyjskiego szamanizmu powołują się zwykle na wielorakie obce komponenty (językowo-obrzędowo-symboliczne) - raczej z kręgu buddyzmu i lamaizmu - interpretowane natomiast poprzez autochtonistów jako późniejsze zapożyczenia. Chronologia tychże zapożyczeń pozwala datować uformowanie się "współczesnej" wersji szamanizmu na XI w. W chwili najstarszych kontaktów ludów Syberii z Europejczykami szamanizm jawił się jako dominujący wątek ich życia religijnego. Późniejsze analizy pozwoliły stwierdzić, iż istniały ówcześnie również i inne, nie poddające się owej supremacji sfery kultur, noszące znamiona lokalnych archaizmów wierzeniowych, uformowanych przed okresem prowadzenia do ekstatycznego pośrednika w kontaktach z duchami. Zmienia się zwykle dwie sfery kultur: łowiecką i rodową, dostrzegając szereg faktów poświadczających hipotezę o ich stopniowej aneksji poprzez szamanizm. Szamanizm nie istnieje jako usystematyzowana doktryna, stąd także trudno zakwalifikować go do ekipy mechanizmów religijnych. To jest "dość chaotyczny, przekazywany tradycyjnie, zespół wierzeń, gdzie sporo jest jeszcze pojęć niejasnych, regularnie interpretowanych doraźnie i co więcej różnorodnie" (S. Kałużyński, 1968). Doktrynalnym zapleczem szamanizmu nie jest więc mitologia, ale jedynie zespół mitów: demonologicznych, pneumatologicznych i kosmologicznych. Szamanem zostaje się z wyboru duchów, które kierują potem również całym procesem przygotowania do "zawodu". Odczuwający powołanie młody człowiek przechodzi długą drogę ćwiczeń w opanowaniu technik kontaktów ze światem demonów. Z chwilą szamańskiej promocji (jest to w momencie pozyskania od duchów "specjalnej duszy") stawał się on pośrednikiem między światem ludzi (ściśle: określonej społeczności) a światem duchów, człowiekiem obdarzonym niezwykłą mocą. Moc szamańska jest darem sił pozaziemskich dla ludzi, próbą powiązania ich świata ze światem ludzi, w interesie tych ostatnich. To jest więc moc kontaktu (ściślej mediacji), gdzie szaman występuje jako rzecznik konkretnej społeczności, czy także osoby. "Klasycznym" uzasadnieniem dla szamańskiej interwencji była dolegliwość (jest to przypadek porwania duszy), któregoś z jego krewnych albo powinowatych, poprzez złe duchy. Szaman podążał jej tropem, wykorzystując swoją (tajemną) wiedzę wszechświata, jak także uzdolnienia swych auchów-pomocników. Zidentyfikowawszy autora porwania i obecne miejsce pobytu zaginionej duszy, wszczynał targ o jej odzyskanie. Efekty tych poczynań były różne; nie zawsze odnosił on "socjalny" efekt. Drugą z fundamentalnych funkcji szamana było doprowadzenie dusz zmarłych do miejsca ich wiecznego pobytu. Uczestniczył również w wielu innych rytuałach, rodzinnych i rodowych, zawsze służąc ludziom swą sztuką "sakralizacji przestrzeni". Świat z szamanem wydawał się bezpieczniejszy, zaś bogowie i duchy zyskiwały ziemski wymiar. Kontakt z duchami szaman nawiązywał w czasie zaklinania, powołując do życia cały lokalny ich panteon i stabilizując jego obraz w oczach uczestników obrzędów. Obraz ów jest jednak doraźnie zmienny, osadzony w realiach konkretnych sytuacji praktycznych (gospodarczych, reprodukcji życia i tym podobne). W panteonie syberyjskich duchów, pod ich postaciami odnajdujemy personifikacje głównych cech miejscowego środowiska, jak także specyfiki leśnego, laso-tundrowego czy tundrowego bytowania. W czasie zaklinania dusza szamana opuszcza jego ciało, udając się w świat duchów. Jest ona odmienna od duszy (ew. dusz) zwyczajnych śmiertelników, stale zagrożonych poprzez wpływy złych duchów. To one - przez niekorzystne wpływ na dusze poszczególnych członków społeczności, względnie całych grup - zmuszają szamana do stałej "gotowości mediacji". Wszechświat, gdzie swobodnie porusza się dusza szamana, dzieli się na trzy światy: górny (niebo), środkowy (ziemia) i dolny (podziemia), które zamieszkują odmienne (w charakterze relacji ds. ludzkich) duchy, jest to dobre i złe. Jednym z kryteriów stopnia rozwoju szamańskiej kosmologii jest zakres deifikacji danych duchów, i - w dalszej kolejności - stopień ich wewnętrznej hierarchizacji. Górny świat utożsamiany jest z niebem - wyobrażanym jako rozpostarta nad ziemią kopuła, składająca się z kilku, względnie nawet kilkudziesięciu warstw niebios, zamieszkałych poprzez najwyższe bóstwa (wspólnie z rodzinami), i duchy różnej "profesji", mające wpływ normalnie spraw ziemskich, w tym również i na losy ludzkie. Górny świat zorganizowany był na podobieństwo ziemi, uzewnętrzniał on wielorakie cechy życia społecznego zamieszkującego ją człowieka. Ziemskie podziały dostrzec można już w wielowarstwowej konstrukcji nieba, odzwierciedlającej hierarchiczne relacje socjalne koczowników - hodowców bydła, koni i reniferów. Rozpoznawalne są również i inne, mniej archaiczne znamiona syberyjskiej rzeczywistości socjalnej, formowanej poprzez wpływy z kręgu lamaizmu i chrześcijaństwa. W ich efekcie zmieniały się zarówno wizerunki bóstw, jak i wyobrażenia form ich bytowania. Dolny świat sytuowano zazwyczaj pod ziemią, bądź także gdzieś daleko na Północy, tam gdzie ziemia swym końcem dotyka nieba, a kosmiczna rzeka kończy swój bieg. Do dolnego świata wiedzie przejście w formie szczeliny albo dziury znajdującej się w ziemi. Prowadzi doń również rodowa szamańska rzeka, nad brzegiem której podziemni strażnicy chronią przejścia do podziemnego świata. Organizacja świata zmarłych złudnie nie jest różna od organizacji świata ludzi. Obserwowany obraz ma jednak cechy negatywu; na przykład gdy w świecie ludzi panuje noc, w świecie zmarłych w tym samym okresie wschodzi słońce. Słońce i Księżyc nie są tam realnymi planetami (takimi jakimi widzi je człowiek); są jakby ich cieniami, regularnie szczerbatymi, wysyłającymi mgliste promienie. Jednorękie, jednonogie, jednookie istoty pasą na pokrytych żelazną roślinnością pastwiskach zwyrodniałe bydło. Rzeki wpadają do swych źródeł, a woda w jeziorach kipi i bulgoce. Ten osobliwy świat jest gościnny jedynie dla tych istot, które pozbawione zostały życia. Łącznikiem między trzema światami bywa "kosmiczne drzewo" (względnie "słup świata"), używane dla celów kontaktów szamana z duchami - bóstwami. W swojej podróży w zaświaty szaman kreuje "sakralną czasoprzestrzeń", postrzega duchy i bóstwa i kontaktuje się z nimi w interesie spraw ludzkich. Z owych kontaktów korzysta wielokrotnie, skupiając wokół siebie grono duchów-pomocników. Zbiór tych duchów był zmienny; pośrodku swego życia szaman wielokrotnie mógł zamieniać koncepcję ich składu. Przedstawiał je zwykle w formie zwierząt (rzadziej ludzi), charakteryzując przez specyficzne cechy owych "materialnych identyfikatorów". I tak na przykład, duch-ptak winien dobrze latać, a duch-ryba świetnie pływać. "Pomocnicy" służyli szamanowi przy ściśle ustalonych czynnościach, na przykład specjalnością ducha-renifera było przewożenie szamana po górnym świecie, a ducha-niedźwiedzia, po dolnym świecie. Spis owych "specjalizacji" jest bardzo długa i uwzględnia sporo gatunków zwierząt; między innymi nura, żurawia, orła, mamuta, czy także wspomnianego już renifera. Duchy te koncentrowały się w źródle szamańskiej mocy, jest to w bębnie; dlatego także bardzo regularnie wyobrażenia ich pokrywają skórę jego obicia. Wkomponowane są one w obraz szamańskiej wizji wszechświata, usytuowane na tle powiązanych poprzez "kosmiczne drzewo" trzech światów. Podobne wizerunki duchów-pomocników odnajdujemy również i na innym przedmiocie obrzędowym, jest to płaszczu szamańskim, gdzie były one regularnie naszywane w formie zoomorficznych, raczej metalowych figurek. Gdy szaman umierał, wspólnie z nim odchodzili z życia rodowej społeczności jego "pomocnicy". Zdążali zwykle do dolnego świata. Z kolei dusza szamana udawała się do miejsca zamieszkania szamańskich przodków, gdzie uczestniczyła w nominacji swego następcy. Źródło: Z. Drozdowicz (red.), Zarys encyklopedyczny religii, Poznań 1992