Definicja Populacja

Co oznacza Ludność, odmiennie populacja, znaczy w demografii ogół mieszkańców określonego terytorium, na przykład państwa albo wszystkich państw świata. To jest podstawowa kategoria demografii. Obiektem badań demograficznych są trzy cechy ludności: jej stan, struktura (wg wybranych charakterystyk) i dynamika. Stan ludności to liczba osób zamieszkujących dane terytorium w ustalonym momencie. Ta pojęcie nie prowadzi do określenia stanu ludności w sposób oczywisty; wyjątkiem jest przypadek, gdy rozważa się liczbę ludności świata. W innych sytuacjach pojawiają się trudności z zakwalifikowaniem nomadów, osób mających poprzez dłuższy czas więcej niż jedno miejsce zamieszkania, osób nieobecnych w danym momencie w miejscu, gdzie zazwyczaj zamieszkują, albo w danym momencie przebywających na ustalonym terytorium, aczkolwiek zazwyczaj mieszkają w innym miejscu, i tak dalej Wiedza o stanie ludności należy do głownych informacji, potrzebnych do sprawowania władzy i regulacji stosunków socjalnych. By ustalić stan ludności, stosuje się różne kryteria administracyjno-prawne. Prowadzą one do posługiwania się wieloma kategoriami ludności, na przykład ludnością de facto, ludnością de iure, ludnością zazwyczaj zamieszkałą, ludnością obecną, ludnością zamieszkałą stale i tak dalej Podział ten nie jest jednak w pełni zadowalający. Niekiedy (dla odrębnych celów) definiuje się pewne segmenty ludności, na przykład ludność cywilną, wojskowych w służbie czynnej, ludność aktywną zawodowo, dzieci w wieku przedszkolnym, ludność wiejską i tak dalej W Polsce (na przykład w Narodowym Spisie Powszechnym z 2002r.) wyodrębnia się trzy kategorie ludności: ludność stałą (stale zamieszkałą), ludność naprawdę zamieszkałą i rezydentów (ludność rezydującą). Ludność stała to zbiorowość osób mieszkających stale (zameldowanych na pobyt stały) w określonej jednostce terytorialnej (kraj, woj., pow., gmina), zarówno aktualnych w okresie (w tak zwany momencie krytycznym) spisu ludności, jak i nieobecnych (bezwzględnie na miejsce przebywania i długość tej nieobecności). Ludność naprawdę zamieszkała to zbiorowość złożona z ludności stałej obecnej w okresie spisu albo nieobecnej nie dłużej niż 2 miesiące i osób przebywających ponad 2 miesięcy, ale niezameldowanych na pobyt stały. Rezydentami są stali mieszkańcy i inne osoby przebywające przynajmniej 12 miesięcy. Fundamentalnymi prawidłowościami charakteryzującymi stan ludności są jego względna stabilność w okresie (w szczególności w okresach krótkich, na przykład krótszych niż 1 rok) i nieujemny związek z wielkością terytorium. Struktura ludności odzwierciedla podział całej ludności na ekipy z racji na określone kryteria ilościowe, na przykład wiek, liczbę osób w gospodarstwie domowym, liczbę mieszkańców w miejscowości zamieszkania albo jakościowe, na przykład płeć, rasę, charakter miejsca zamieszkania (miasto/wieś), stan cywilny, zawód. Mówi się niekiedy o strukturze ludności z racji na cechy demograficzne; chodzi wówczas o podkreślenie faktu istotnego oddziaływania tych cech na zjawiska demograficzne. Specjalne znaczenie ma struktura ludności wg płci i wieku, gdyż wywiera ona spory wpływ na wszystkie zjawiska demograficzne i warunkuje sporo innych zjawisk socjalnych. Strukturę wg wieku ludności, kształtującą się pod wpływem dwóch głównych czynników: urodzeń i zgonów, charakteryzuje normalnie zmniejszanie się liczby osób w każdej następnej, coraz starszej, ekipie. Względne różnice pomiędzy liczebnościami sąsiadujących ze sobą grup wieku w różnych populacjach (społeczeństwach) nie są jednak stałe, ale kształtują się w zależności od natężenia rozrodczości (płodności) i umieralności we wcześniejszym okresie. W skrajnych sytuacjach, gdy płodność i umieralność są względnie niskie, w populacji występuje w miarę mało dzieci, a relatywnie wiele ludzi starych, mówi się o populacji "starej". Gdy z kolei płodność i umieralność są względnie wysokie i występują odwrotne proporcje, mówi się o ludności "młodej". Niekiedy prawidłowość ta jest poważnie zakłócana poprzez migracje ludności, które są silnie selektywne z racji na wiek. Urodzenia i zgony wpływają decydująco także na strukturę ludności wg płci. Pośród osób nowo narodzonych zawsze przeważają chłopcy (na 100 dziewcząt przypada ok. 106 chłopców), z kolei pośród osób zmarłych kobiet zazwyczaj jest mniej. W skutku pośród dzieci, a regularnie nawet młodzieży, występuje przewaga liczebna mężczyzn, aczkolwiek z wiekiem staje się ona coraz mniejsza. Pośród ludności dorosłej, we wszystkich ekipach wieku, kobiet jest więcej - im starsi ludzie, tym większa relatywnie przewaga kobiet. Zazwyczaj w skali całej ludności liczby mężczyzn i kobiet są zbliżone, jednakże to jest efektem przeciwstawnych tendencji w różnych ekipach wieku. Najbliższe sobie są liczebności obu płci w wieku, gdzie ludzie osiągają największą płodność. Chociaż i ta prawidłowość bywa poważnie zakłócana poprzez ruchy wędrówkowe. Specyficzne segmenty ludności charakteryzują się odrębnymi prawidłowościami w dziedzinie struktury wg płci i wieku. Dynamika ludności, a więc zmienność w okresie liczby ludności, jest zazwyczaj wyrażana dzięki miar względnych (miar natężenia) odnoszonych do jednakowych, normalnie corocznych, przedziałów czasu: współczynnika przyrostu rzeczywistego (łub tempa wzrostu) i współczynnika przyrostu naturalnego. Różnica pomiędzy tymi miarami zależy od wielkości migracji netto. Wzrost naturalny ludności to jest różnica pomiędzy liczbą urodzeń i liczbą zgonów, a wzrost faktyczny ludności jest większy (lub mniejszy) od przyrostu naturalnego o saldo wędrówek. Dynamika ludności kształtuje się więc pod wpływem trzech czynników: rozrodczości, umieralności i ruchu wędrówkowego (migracji). Prawidłowość dynamiki ludności odzwierciedla między innymi adaptacyjność ludności względem szeroko pojętego środowiska życia. Występują dwa metody dostosowania w okresie liczby ludności do ograniczonych zasobów. Jeden z nich sprowadza się do tego, iż w obliczu mocnych zagrożeń środowiskowych i związanej z nimi wysokiej umieralności występuje stała skłonność do wysokiej rozrodczości i w miarę wysokiego przyrostu naturalnego: ludność rośnie wówczas wykładniczo (w postępie geometrycznym), lecz tylko do pewnego momentu; jeżeli liczba ludności osiąga rozmiar przekraczającą umiejętność środowiska do utrzymania ludności, zaczynają oddziaływać impulsy skłaniające do emigracji albo następuje powiększone wymieranie; wówczas przyrost demograficzny się załamuje. Po osiągnięciu pewnego niskiego pułapu zaludnienia następuje powrót do poprzedniej tendencji i cykl dynamiki ludności się powtarza. Ten sposób dostosowania odpowiada mechanizmowi opisanemu poprzez teorię ludności Malthusa. Drugi sposób, w jaki liczba ludności dostosowuje się do ograniczonych zasobów, bazuje na tym, że w limitowanym z natury rzeczy środowisku ludzie dążą do tego, aby nie zniszczyć jego potencjału. Odbywa się tak w środowisku, które jest relatywnie sprzyjające egzystencji człowieka. W tych uwarunkowaniach umieralność jest w miarę niska, a dążenie do harmonijnej wobec zasobów środowiska dynamiki ludności prowadzi do kontroli rozrodczości (regulacji urodzeń). Wzrost naturalny jest wówczas względnie stabilny i bliski zera, a liczba ludności ulega niewielkim zmianom, zarówno w krótkich, jak i w długich przedziałach czasu. Taki system występuje współcześnie w populacjach, które przebyły przejście demograficzne. Pośród wielu innych prawidłowości dynamiki ludności można wymienić: sezonowość i cykliczność wzrostu ludności, związaną z porami roku, cyklami ekonomicznymi i innymi okolicznościami; tłumioną na zasadzie echa (pośrodku życia kilku generacji) zmienność dynamiki ludności pod wpływem jednostkowego zaburzenia (na przykład kataklizmu wojennego); przemienne falowanie liczebności generacji wyżowych i niżowych z racji na zmienne warunki na rynku pracy i tak dalej Jak wychodzi z przedtem podanej definicji populacji, jej jednostką elementarną jest człowiek, a ściślej mieszkaniec (stały mieszkaniec) określonej jednostki terytorialnej. W wielu analizach demograficznych jednostką elementarną jest także rodzina, a niekiedy gospodarstwo domowe funkcjonujące na danym terytorium. W demografii poprzez rodzinę rozumie się zazwyczaj zestaw osób (mieszkańców) połączonych więzami reprodukcji biologicznej, usankcjonowanymi poprzez prawo albo normy zwyczajowe. W najwęższym sensie mówi się o rodzinie biologicznej (nuklearnej), a więc zbiorowości złożonej z pary małżeńskiej (pary rodziców) i jej dzieci (naturalnych albo przyrodnich). Regularnie operuje się także definicją rodziny spisowej (statystycznej), której pojęcie różni się w różnych państwach, ale zazwyczaj zakłada współzamieszkiwanie jej członków, a w razie potomstwa pary małżeńskiej dodatkowo bierze pod uwagę jedynie osoby, które nie przekroczyły określonego pułapu wieku (na przykład progu prawnej pełnoletności). Natomiast gospodarstwo domowe stanowi zbiorowość wszystkich osób żyjących we wspólnym mieszkaniu i razem się utrzymujących. W wieloosobowych gospodarstwach domowych ich członków różnicuje się wg pozycji w gospodarstwie. Występuje głowa gospodarstwa domowego, jest to osoba osiągająca najwyższe przychody albo rozporządzająca dochodem gospodarstwa bądź uznana poprzez innych członków za taką osobę, i inne osoby, które pozostają w ustalonym relacji prawnym albo zwyczajowym do głowy gospodarstwa. Regularnie rozróżnia się pomiędzy gospodarstwami domowymi rodzinnymi i nierodzinnymi. W razie tych pierwszych status członków ustala się opierając się na relacji pokrewieństwa lub powinowactwa względem głowy gospodarstwa. W przeciwieństwie od rodziny stworzenie gospodarstwa domowego nie wymaga związku dwóch osób (może je założyć jeden dorosły człowiek). Źródło: M. Okólski, Demografia. Fundamentalne definicje, mechanizmy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Warszawa 2003