Definicja Partie polityczne
Co oznacza
Stworzenie i stabilizacja demokratycznych reżimów politycznych wpłynęły w określony sposób na mechanizm strukturyzacji rywalizacji politycznej w ramach mechanizmu politycznego. Dwa w szczególności ściśle związane ze sobą zjawiska polityczne odcisnęły piętno na procesie ewolucji dwudziestowiecznej polityki zachodnioeuropejskiej - jej rywalizacyjnej konfiguracji i przedmiotowej zawartości. Chodzi mianowicie o wybory jako jedyny sposób legitymowania demokratycznej władzy politycznej i partie polityczne, instytucje w istocie pozwalające na uruchomienie demokratycznych procedur konstytucyjnych. Odpowiednio z tą logiką ewolucji mechanizmu politycznego współczesne demokracje są określane niejednokrotnie jako wyborcze i partyjne. Obie kategorie to skróty myślowe użytkowane w analizie politologicznej, które świadczą o doniosłości rywalizacji wyborczej i czynnych w jej ramach partiach politycznych w procesie kształtowania systemu rządów odpowiedzialnych i wzajemnych stosunku między rządzącymi i rządzonymi.
Należy zwrócić uwagę, że w demokratycznej tradycji zachodnioeuropejskiej wyborczy styl rywalizacji politycznej został ściśle powiązany z aktywnością partii politycznych, które praktycznie zmonopolizowały ciągły mechanizm formowania następnych ekip rządowych. Partie polityczne przedstawiają określone oferty programowe i starają się o zdobycie poparcia jak najszerszych kręgów elektoratu. Poddają się więc periodycznej jego ocenie, co świadczy, że starają się o uzyskanie socjalnej inwestytury do rządzenia i przejęcie odpowiedzialności za mechanizm kształtowania polityki państwa, a co najmniej o zapewnienie sobie trwałego wpływu na przebieg procesu decyzyjnego. Z istoty demokracji liberalnych wynika, że ta legitymacja ma charakter jedynie tymczasowy i warunkowy. Może zostać w każdej chwili cofnięta, gdy taka będzie wola większości elektoratu. Z powodu w wyborczej logice legitymizowania następnych "odpowiedzialnych" ekip rządzących jest zawarte przesłanie o konieczności stworzenia swoistego rodzaju organizacji pośredniczących, zdolnych do powiązania społeczeństwa, a ściślej - ustalonych interesów grupowych, z procesem sprawowania władzy politycznej.
Skoro partie polityczne stały się jednym z najskuteczniejszych narzędzi wykorzystywanych do przejęcia odpowiedzialności za zarządzanie polityką państwa, a czynić to mogą jedynie poprzez poddanie się periodycznej ocenie elektoratu, to w rezultacie przewarzająca część politologów próbuje definiować ich istotę w kontekście rywalizacji wyborczej. Przeważnie spotykane w poezji przedmiotu pojęcia partii politycznej możemy zaliczyć do ekipy tak zwany definicji wyborczych. G. Sjóblom, próbując odróżnić partie polityczne od innych organizacji czynnych w sferze władzy politycznej, proponuje uznanie za takowe "organizacji, które wysuwają kandydatów w wyborach powszechnych do ciał parlamentarnych i na inne stanowiska polityczne" (Sjóblom 1968, s. 21). G. Sartori zaś stwierdza, że "partia to taka ekipa polityczna, która jest obecna w procesie wyborczym i jest zdolna wysunąć przez wybory kandydatów na stanowiska publiczne" (Sartori 1976, s. 69). Natomiast K. Janda definiuje partie jako organizacje, "które dążą do obsadzenia stanowisk politycznych swymi legitymowanymi reprezentantami" (Janda 1970, s. 83). Partia polityczna jest więc w tym ujęciu dobrowolną organizacją, "która uczestniczy w procesie wyborczym, a więc bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych, a także pośrednio kandydatów zajmujących potem stanowiska w ciałach wykonawczych, i w ten sposób daje słowo dążeniu do zdobycia albo utrzymania władzy państwowej" (Antoszewski, Herbut 1996, s. 267). J.E. Lane i S. Ersson za partie polityczne uznają te organizacje, które zostały zarejestrowane w statystykach wyborczych (Lane, Ersson 1987, s. 94). Definicja partii politycznej zostaje więc sprowadzone do kategorii "partii wyborczej", co podkreśla znaczenie tej sfery aktywności, która stanowi w praktyce rację jej istnienia (co najmniej w dłuższej perspektywie czasowej). Od tego stwierdzenia już tylko krok do sugestii, że z powodu dążą one do udziału w procesie sprawowania władzy państwowej i zdobycia mniej albo bardziej bezpośredniego wpływu na przebieg "państwowego" procesu decyzyjnego.
Przyjrzyjmy się innym sposobom definiowania partii politycznej i wskażmy ewentualnie na pewne charakterystyczne nurty w tym zakresie. Na początku jednak potrzebna jest perspektywa historyczna. Pojawienie się partii politycznych można wiązać z pewnymi zjawiskami politycznymi, które otworzyły drogę ku demokracji. Chodzi o powstanie konstytucyjnego porządku i stabilizację rywalizacyjnych wyborów. W rezultacie nastąpił mechanizm wchłaniania różnorodnych grup socjalnych poprzez mechanizm polityczny, a koncepcja opozycji stała się w pełni legitymowana. Partie pojawiły się więc w liberalnych demokracjach, w reżimach, które opierały własną legitymację na koncepcji reprezentacji, stając się specyficzną organizacją polityczną. Znaczy to, że partia polityczna predysponowana jest do wypełniania określonej roli (politycznej), która ujawnia się, gdy jako organizacja łączy rządzących i rządzonych, dąży do uzyskania reprezentacji w sferze przetargów publicznych i próbuje przejąć odpowiedzialność za sprawowanie władzy (na przykład nominując kandydatów w wyborach). Przeszłość i przyszłość partii politycznych została więc wpisana w system reżimów opartych na modelu reprezentacji, gdzie specjalną rolę odgrywają wybory jako sposób legitymizacji działań rządzących, pozwalające na równocześnie podjęcie następnych kroków o charakterze proceduralnym (na przykład w reżimach parlamentarnych formowanie gabinetu odpowiedzialnego przed parlamentem). Racją więc pojawienia się partii i ich istnienia stało się powstanie reżimów opartych na zasadzie reprezentacji, gdzie ramach wypełniają ustaloną systemową rolę. W ten sposób zostały związane z demokracją jako układem stosunku proceduralnych i instytucjonalnych, w praktyce przybierającym formę rządów przedstawicielskich.
Systemowy sposób interpretacji roli partii politycznej tłumaczy, czym jest partia, i jest próbą zaprezentowania "minimalnej" definicji i równocześnie na tyle uniwersalnej, że pozwala wskazać na wspólne cechy instytucji określanych tym mianem, bezwzględnie na konkretne już rozwiązania i działania, charakterystyczne dla modeli czy także typów partii politycznych, uwarunkowanych stanem otoczenia, gdzie przyszło im działać. Pewną wersją tego podejścia (czy także konkretyzacją) wydają się już wspomniane tak zwany wyborcze pojęcia partii politycznej. Zabieg taki jest uzasadniony, skoro mechanizm wyborczy jest proceduralną istotą reżimów opartych na zasadzie reprezentacji i fundamentalną sposobem legitymizacji wyborów dokonywanych poprzez decydentów.
W opracowaniach poświęconych partiom politycznym znajdujemy sporo definicji, i to dość zróżnicowanych. Usystematyzujmy je. Biorąc za pkt. wyjścia nasze poprzednie przemyślenia, można przyjąć, że w definicjach tych dominuje orientacja funkcjonalna bądź strukturalna.
- W orientacji funkcjonalnej zwraca się uwagę na funkcje, jakie partie wypełniają (bądź powinny wypełniać) w ramach mechanizmu politycznego i z powodu, w jaki sposób oddziałują na przykład na elektorat i inne partie polityczne. Rzecznicy takiej właśnie interpretacji przyjmują, że partie muszą dążyć do realizacji ustalonych celów czy wypełniać pewne funkcje, gdyż występują w roli ogniwa pośredniczącego pomiędzy społeczeństwem a krajem (władzą państwową). Obserwujemy więc odwołanie się do systemowej roli partii politycznej (koncepcji reprezentacji), skoro ułatwiają one wyborcy podjęcie decyzji (na przykład upraszczając system samego wyboru czy oferując alternatywy programowe). Traktując partię polityczną jako kreatora "łańcucha powiązań" (sfera socjalna a sfera państwowo-publiczna), K. Lawson stwierdza: "Partia polityczna jest organizacją, która traktuje jako rację swego istnienia tworzenie całego układu ogniw łączących łańcucha powiązań, które biegną od wyborcy przez kandydatów i mechanizm wyborczy do urzędników publicznych" (Lawson 1988, s. 16).
Pośród definicji partii politycznej znajdujemy i takie, które akcentują ich funkcje "socjalne", co znaczy, że nie tyle istotny jest sukces ostateczny (na przykład zdobycie władzy i wpływ oczekiwań socjalnych na treść decyzji publicznych), co raczej środki gwarantujące jego osiągnięcie. S. Neumann sugeruje, że są one "pośrednikami idei", eksponując i wyjaśniając doktrynę partii, "maksymalizują edukację wyborcy w ramach rywalizacyjnego schematu" (Neumann 1956, s. 396). Partie polityczne mają więc kształtować opinię publiczną na przykład poprzez działania o charakterze edukacyjnym. Wielu autorów próbuje definiować partię polityczną, odwołując się do jej funkcji integracyjnej czy także mobilizacyjnej. Dość regularnie pojawia się inne zadanie, a mianowicie agregacja i artykulacja interesów.
Funkcjonalny sposób interpretacji partii politycznej niesie ze sobą jednak pewne zagrożenia, w szczególności gdy chodzi o traktowanie jej w kontekście przedtem wspomnianej systemowej roli. Po pierwsze, może się ujawnić zdarzenie, które A. Panebianco określił mianem teleologicznego uprzedzenia w badaniach nad partiami politycznymi (Panebianco 1988, s. 4-6). Chodzi o to, że przyjmuje się z góry określony katalog funkcji, które partie powinny wypełniać, i traktuje się je w kategoriach "obowiązku systemowego". Jednak cele partii politycznych mogą się zamieniać, czyli i funkcje, nie mówiąc o sposobie ich wypełniania. Odwołamy się do przykładu partii masowej. Można zauważyć, że klasyczne funkcje kojarzone z partią polityczną odnoszą się do specyficznego jej modelu (typu) organizacyjnego i funkcjonalnego, a określanego mianem masowego. Partię masową należy traktować w pierwszej kolejności jako fenomen historyczny i raczej trudno oczekiwać, że pojawi się ona w demokracjach skonsolidowanych czy podlegających transformacji. Partie nowego typu wpisały się więc w określony układ zmian strukturalnych (na przykład zmiana struktury społeczeństwa) i funkcjonalnych (na przykład system partycypacji politycznej) i zaprzestały wykonywania "szablonowych" funkcji lub utraciły monopol w tym zakresie bądź ujawniła się konieczność wypełniania nowych funkcji. Skoro mechanizm ewolucji partii politycznej nauczył nas co najmniej jednego, że jego istotą jest zmiana, to w ten sam sposób musimy spojrzeć na problem celów (do których dążą) i funkcji, charakterystycznych dla poszczególnych historycznych typów (modeli) tej instytucji. Po drugie, o ich znaczeniu decyduje fakt, czy partie polityczne wypełniają je na zasadzie wyłączności (mają monopol na wykonywanie pewnych funkcji) i w rezultacie kontrolują (w większym czy mniejszym stopniu) sposób ich wykonywania. Można wskazać na pewne funkcje niejako przypisane partiom politycznym, na przykład formułowanie polityki publicznej państwa, rekrutowanie liderów politycznych, organizowanie prac parlamentu i rządu, artykułowanie interesów, które ściśle łączą się z ich rolą systemową. Jednak sposób wypełniania tych funkcji poprzez partie polityczne i poziom kontroli nad nimi w poszczególnych systemach politycznych mogą się różnić. Trudno więc przyjmować z góry, że partie polityczne wypełniają te funkcje w uwarunkowaniach (politycznego) monopolu. Partie normalnie formułują sporo celów (i wypełniają z powodu szereg funkcji) i biorą pod uwagę warunki otoczenia (społecznego i politycznego), gdzie przyszło im funkcjonować, i niejednokrotnie uwzględniają dynamikę zmian zachodzących w samym systemie partyjnym (otoczenie bezpośrednie).
- Orientacja strukturalna w postrzeganiu i interpretowaniu partii politycznej ujawnia się w pierwszej kolejności w traktowaniu jej jako struktury, politycznej instytucji będącej "jednością" organizacji i układu ujawniających się w niej ról. Rzecznicy takiego postrzegania partii politycznej traktują ją w pierwszej kolejności jako zorganizowaną strukturę aktywności (ten aspekt ich interesuje i sądzą, że odgrywa on ważną rolę w wyjaśnieniu motywów działania partii jako takiej). Zdają sobie sprawę, że partia istnieje w ramach określonego otoczenia (konfiguracji aren), lecz ich interesuje nie tyle odpowiedź na pytanie, co partia czyni (i w jakich formach), ile czym jest. Charakterystyka powiązań partii politycznej z otoczeniem wydaje się dla rzeczników orientacji strukturalnej tylko kontekstem do rozważań nad strukturalnymi jej właściwościami. Już M. Duverger, analizując sytuacja organizacji masowej, sugerował, że jest ona "wspólnotą o szczególnej strukturze" (Duverger 1965, Wstęp). Skoro to jest wspólnota celów i interesów, znajdująca własne ucieleśnienie w ustalonych formach organizacyjnych, to zwolenników orientacji strukturalnej interesują takie sprawy, jak na przykład wewnętrzna organizacja partii politycznej, struktura i dystrybucja władzy determinowana poprzez sposób rozdziału i alokacji zasobów, charakterystyka poziomów organizacyjnych w partii czy sposób rekrutacji liderów/selekcji kandydatów.
R. Michels jako jeden z pierwszych badaczy zastosował interpretację strukturalną w badaniach nad partiami politycznymi (start XX w.). W jego ujęciu partia polityczna to w pierwszej kolejności struktura biurokratyczna i autokratyczna, gdzie ramach dominuje hierarchiczny układ zależności kreujący wąską elitę partyjną (decydenci) i podporządkowanych jej członków (Michels 1962, s. 50). W ten sposób zostaje zagwarantowany, wg R. Michelsa, zasadniczy cel partii politycznej - jej przetrwanie organizacyjne. Można oczywiście kwestionować taki sposób interpretacji partii politycznej (szerzej - organizacji) w społeczeństwie masowym i konceptualizację samego procesu oligarchizacji. Pojawienie się dużej organizacji charakteryzującej się skomplikowanym układem wewnętrznych powiązań należy traktować jako "techniczną" przesłankę oligarchizacji - dominacja elity nad członkami wynika między innymi z podziału pracy, zasady specjalizacji, konieczności koordynacji czy "technicznej" niezbędności przywództwa. H. Kitschelt ustala to zdarzenie mianem "słabego prawa oligarchizacji" (Kitschelt 2000, s. 153) i taki mechanizm bez wątpienia obserwujemy w partiach politycznych. Niepewność pojawia się, gdy R. Michels wprowadza "psychologiczne" przesłanki oligarchizacji i na ich podstawie formułuje dość ryzykowne hipotezy (na przykład apatia i "wycofanie się" mas członkowskich, otwierające elitom drogę do realizacji własnych ambicji).
Rzecznikiem orientacji strukturalnej w postrzeganiu partii politycznej stał się także włoski politolog A. Panebianco. Partie w jego ujęciu to w pierwszej kolejności "biurokracje wymagające organizacyjnej ciągłości i hierarchicznej stabilności, a równocześnie organizacje dobrowolne, które opierają się co najmniej na minimum partycypacji" (Panebianco 1988, s. 10). Schemat organizacyjny partii politycznej zaproponowany poprzez R. Katza i P. Maira mieści się także w tej konwencji (Katz, Mair 1993). Autorzy, biorąc pod uwagę skomplikowany układ powiązań partii politycznej z otoczeniem, wyodrębnili w jej strukturze trzy subsystemy:
partię jako organizację państwowo-publiczną (party in public office); to subsystem, którego zasadniczym celem jest organizowanie aktywności reprezentantów partii, piastujących różne stanowiska publiczne;
partię jako organizację członkowską (party on the ground); to sposób zorganizowania członków partii politycznej (na przykład w ujęciu funkcjonalnym czy terytorialnym), a także powstanie systemów pozwalających na im partycypację w partyjnym procesie decydującym. W ramach tego subsystemu specjalną rolę spełniają narodowe (i terytorialne) kongresy czy także komitety;
partię jako strukturę biurokratyczną (party in central office); to subsystem skupiający funkcjonariuszy partyjnych zasiadających w komitetach wykonawczych czy także pracowników biurowych.
Partie polityczne w świetle dotychczasowych rozważań muszą być organizacjami rywalizacyjnymi, a zatem zdolnymi do osiągnięcia w ramach rynku politycznego ustalonych celów. Zasadniczym ich celem, charakterystycznym zresztą dla wszelkiego typu organizacji, jest organizacyjne przetrwanie w ramach dynamicznie zmieniającego się otoczenia. Gdy ten naturalny cel, swoistego rodzaju przejaw posiadania "instynktu samozachowawczego", zostanie osiągnięty, pojawiają się inne cele, bardziej ambitne z punktu widzenia zainteresowania politologa. Odpowiednio z tak zwany teorią racjonalnego wyboru partie polityczne dążą w pierwszej kolejności do osiągnięcia trzech celów: a) zdobycia głosów wyborczych, b) przechwycenia ustalonych stanowisk publicznych, c) realizacji określonej koncepcji programowej. Partie dysponujące znacznymi zasobami (na przykład ludzkimi, finansowymi, technologicznymi, organizacyjnymi) starają się osiągnąć wszystkie te cele równocześnie. Nie można jednak wykluczyć, iż określone partie potraktują jeden z tych celów priorytetowo czy jako jedyny możliwy do osiągnięcia. Oczywiście te różnicujące preferencje mogą wynikać z różnych przesłanek, pośród których możemy wskazać na naturę partii politycznej czy sytuację, w jakiej się znalazła. W tym kontekście można mówić o zróżnicowanym poziomie aspiracji poszczególnych partii politycznych.
Jeśli chodzi o głosy wyborcze, są to partie, które są zainteresowane jedynie zdobyciem ich absolutnej większości (w europejskiej rzeczywistości XXI w. to jest coraz trudniejsze), lecz także i takie, którym wystarczy otrzymanie większego odsetka głosów niż ich niektórzy rywale, a również zainteresowane jedynie przekroczeniem poziomu umożliwiającego wejście do parlamentu. Podobne zróżnicowanie indywidualnych aspiracji partii politycznych występuje w relacji do stanowisk publicznych. Nie wszystkie partie polityczne biorą pod uwagę tylko sformowanie czysto jednopartyjnego gabinetu, wykluczając sposobność prowadzenia negocjacji z innymi partiami i powstania gabinetów koalicyjnych (na przykład partie brytyjskie czy greckie, norweska DNA do 2005r. czy irlandzka Fianna Fail do 1989 r.). Inne partie dopuszczają sposobność udziału w gabinetach koalicyjnych, zastrzegając sobie jednak dominującą pozycję w ich ramach, inicjując mechanizm przetargów koalicyjnych i kontrolując jego przebieg, w szczególności w doborze partnerów. Możemy określić je mianem "inicjujących". Pełnią one rolę swoistego "dyktatora" narzucającego warunki porozumienia koalicyjnego. Do takich ugrupowań należą (albo należały) między innymi obie ogromne partie niemieckie (CDU i SPD), partie socjaldemokratyczne w Szwecji (SAP) i Danii (SDD) i do 1994 r. partia chadecka (DC) we Włoszech. W gabinecie koalicyjnym mogą się wówczas znaleźć (a czasem muszą) tak zwany partie dopełniające. Kontrolują one mały odsetek miejsc parlamentarnych i jedynie uzupełniają skład koalicji gabinetowej, gwarantując dysponowanie poprzez nią większością w parlamencie. Zdarzają się także partie polityczne, które są reprezentowane w parlamencie, jednak wskutek zbiorowej decyzji liderów pozostałych ugrupowań uzyskują status organizacji izolowanej (na przykład PCI we Włoszech czy przewarzająca część partii ultraprawicowych). Istnieje także ekipa partii, które nie biorą pod uwagę możliwości partycypowania w procesie sprawowania władzy na przykład tak zwany partie protestu). Co więcej, część z nich z góry przyjmuje, że ich szanse zdobycia głosów wyborczych czy także miejsc parlamentarnych są min., a zasadniczym celem ich elit jest użycie organizacji jako narzędzia służącego zwróceniu uwagi elektoratu na pewne sprawy polityczne. R. Harmel i J. Robertson określają te partie mianem organizacji "promujących" (Harmel, Robertson 1985, s. 517), B. Powell zaś posługuje się w tym kontekście kategorią partii protestu (ekstremistycznej) (Powell 1982, s. 94). Jeśli chodzi o zakres aspiracji programowych, to rozciąga się on od partii, które dążą do bezwarunkowej i pełnej realizacji swej platformy programowej, poprzez organizacje zainteresowane przekształceniem co najmniej nie wszystkich postulatów programowych w oficjalną politykę państwa, do ugrupowań, które oczekują, że polityka rządu co najmniej nie będzie pozostawała w rażącej sprzeczności z fundamentalnymi zasadami określającymi ich opcję ideologiczną (programową) (Muller, Steininger 1994, s. 3, 4).
Warto zwrócić uwagę, że poziom aspiracji partii politycznych, wyznaczający im ustaloną pozycję w ramach mechanizmu partyjnego i przeto różny status jako aktora politycznego aktywnego w procesie rywalizacji politycznej, jest fenomenem sytuacyjnym. Może on ulegać zmianom wspólnie z ewolucją otoczenia społecznego, instytucjonalnego czy międzynarodowego mechanizmu politycznego. Przeobrażenia te mogą wywołać, iż poszczególne partie czy także rodziny partii będą bardziej konkurencyjne, jednak mogą także stać się bezpośrednią powodem ich marginalizacji politycznej.
Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie: badanie porównawcza, Wrocław 2008
Czym jest Partie polityczne znaczenie w Słownik P .