Definicja Państwo jako uczestnik SM
Co oznacza
Państwa należą do ekipy wtórnych (po narodach) uczestników podmiotowych stosunków międzynarodowych. To są zarazem uczestnicy najważniejsi i mający największy wpływ na postęp i ewolucję stosunków międzynarodowych. Ich wiodąca rola w życiu międzynarodowym jest rezultatem równoległego oddziaływania czterech cech ich istnienia i aktywności.
Po pierwsze, państwa są jednostkami politycznymi najwyższego rzędu, składającymi się z terytorium, ludności i władzy. Ich terytoria są oznaczone granicami. Granice te obramowują istotę wewnętrzną krajów i tworzą linie krzyżowania się mechanizmów internacjonalizacji i internalizacji życia społeczeństw. Tworząc w najwyższym stopniu statyczny obiekt podłoża stosunków międzynarodowych, granice stabilizują odróżniające państwa cechy ilościowe i jakościowe, ich tożsamości i współzależności.
Po drugie, przynależność państwowa ma dla wszystkich jednostek i grup socjalnych charakter absolutny (bo apatrydzi czy tak zwany bezpaństwowcy są wyjątkami). Państwa są również pośrednikami udziału jednostek i grup socjalnych w relacjach międzynarodowych, które dlatego pośrednictwu stają się coraz bardziej pluralistyczne. Ponadto przynależność państwowa ma wpływ na życie i perspektywy rozwoju swoich obywateli przez przyczynianie się do utrwalania albo podważania określonego ładu międzynarodowego i współtworzenia stanów pewności (bezpieczeństwa) albo niepewności międzynarodowej.
Po trzecie, państwa są w najwyższym stopniu zorganizowanymi, dynamicznymi i wpływowymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Są zarazem promotorami rozwoju, funkcjonowania i ewolucji stosunków międzynarodowych. Mają także największy wpływ na ich regulowanie.
Po czwarte, relacje pomiędzy krajami stanowią kluczową oś stosunków międzynarodowych, bo mają one prymat pośród stosunków pomiędzy pozostałymi uczestnikami podmiotowymi życia międzynarodowego (organizacjami, ruchami, partiami, korporacjami i in.). Determinują gdyż charakter, kierunki, zakres i klimat polityczny, jak także określają ramy normatywne i uwarunkowania rzeczowe wszystkich pozostałych stosunków. Status jedynych suwerennych podmiotów stwarza krajom uprzywilejowaną pozycję ich wzajemnym relacjom na tle stosunków niepaństwowych czy pozapaństwowych. Dlatego w nauce o relacjach międzynarodowych najwięcej miejsca zajmują relacje międzypaństwowe.
Powstawanie krajów wiązało się zazwyczaj z wewnętrznymi procesami narodowo-społecznymi, w skutku których ludność wyłaniała rząd, który obejmował władzę na ustalonym terytorium. Nieliczne były przypadki powstawania krajów na zasadzie tak zwany koncesji obcych (jak zgoda Francji na referenda w kilkunastu państwach afrykańskich w latach 1958-1960, koncesjonowane poprzez Londyn wybory w Zimbabwe w 1980 r. czy zgoda na referendum w Timorze Wschodnim w 1999 r.). Przewarzająca część krajów powstała wskutek wyzwolenia narodowego spod zależności innego albo innych narodów (na przykład Polska w 1918 r.), w wyniku oderwania części terytorium od istniejącego państwa (na przykład Bangladesz od Pakistanu w 1971 r.), poprzez rozpad jednego państwa na kilka nowych (na przykład Austro-Węgier w 1918 r. albo ZSRR w 1991 r.), lub poprzez połączenie kilku istniejących krajów w jedno nowe (na przykład Tanzanii w 1964 r.).
Dla stosunków międzynarodowych bez zaangażowania jest sposób stworzenia państwa, istotny z kolei jest sam fakt jego stworzenia. Datę stworzenia ustala samo kraj. Data ta ma doniosłe znaczenie, bo od niej kraj staje się podmiotem i potencjalnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych. Może również używać z przysługujących mu od tej daty atrybutów międzynarodowych, które pociągają określone skutki formalne i rzeczowe w dziedzinie uczestnictwa państwa w relacjach międzynarodowych. Do atrybutów międzynarodowych państwa należą: 1) prawo legacji czynnej i biernej, obejmujące sposobność wysyłania swoich przedstawicieli za granicę i przyjmowania obcych przedstawicieli u siebie; 2) prawo uczestniczenia we wszystkich przejawach istniejących stosunków międzynarodowych; 3) prawo współtworzenia nowych norm, instytucji i struktur w środowisku międzynarodowym.
Rzeczywisty udział państwa w relacjach międzynarodowych zaczyna się wspólnie z jego uznaniem poprzez inne państwa, tzn. po stwierdzeniu podjęcia i zaistnienia pomiędzy nimi stosunków. Oznacza to, iż uznanie międzynarodowe państwa jest jedynie potwierdzeniem jego istnienia, ale nie spełnia roli kreatywnej. Ma ono gdyż charakter deklaratywny, a nie konstytutywny. Zakres uznania ma spore znaczenie dla uczestnictwa państwa w relacjach międzynarodowych. Kraj uznane poprzez większą liczbę innych krajów może szerzej uczestniczyć w życiu międzynarodowym, z kolei kraj uznane poprzez małą liczbę innych krajów napotyka w tym życiu trudności.
Zasady uznawania krajów są formułowane poprzez praktykę międzynarodową, bo nie ma norm prawnomiędzynarodowych, które stanowiłyby ich kodyfikacje. Praktyka przesądziła więc, iż uznanie może być wyraźne (na przykład poprzez oświadczenie notą albo podpisanie umowy bilateralnej), lub także milczące, tzn. per facta concludentia (na przykład poprzez nawiązanie stosunków dyplomatycznych). Mówi się także o uznaniu indywidualnym i uznaniu zbiorowym (na przykład wskutek głosowania za przyjęciem do ONZ). Odróżnia się także uznanie de iure, które jest bezwarunkowe i całkowite, od uznania de facto, jako uznania prowizorycznego, które może być cofnięte.
Powyższa praktyka wskazuje, iż nowo powstałe kraj nie może oczekiwać od innych krajów obowiązku uznania go, bo każde kraj samodzielnie decyduje o uznaniu nowego państwa. Odpowiednio z tą regułą nie wszystkie państwa hołdują zasadzie uznawania rządów (tzn. tylko jednego elementu konstytutywnego państwa), roszczą sobie niejako pretensję do kolejnego oceniania ich legalności i zachowań.
Szerokiemu uznaniu jakiegoś państwa nie zawsze towarzyszy spora liczba nawiązanych z nim stosunków dyplomatycznych. Stanowi to ograniczenie aktywności międzynarodowej tego państwa. Dopiero spora liczba stosunków dyplomatycznych i rozwinięta dzięki nim sieć różnorodnych powiązań międzynarodowych umożliwia pełne i równomierne korzystanie poprzez kraj z przysługujących mu atrybutów międzynarodowych.
Choć wszystkie państwa są suwerennie równe, to zakres i przedmioty ich umiejętności do uczestnictwa w relacjach międzynarodowych są zróżnicowane. Tak więc państwa jednolite i federalne upoważniają do działań tylko władze centralne. Związki krajów i konfederacje zachowują podmiotowość międzynarodową wszystkich swoich członków (jak Związek Niemiecki w latach 1815-1866, Brytyjska Wspólnota Narodów od 1931 r. czy Wspólnota Niepodległych Krajów od 1991 r.). Państwa wieczyście zneutralizowane dobrowolnie przyjęły ograniczenie swej umiejętności międzynarodowej do działania (Szwajcaria aktem paryskim z 20 X 1815 r. i Austria ustawą z 26 X 1955 r.). Okresowe ograniczenie umiejętności do działań międzynarodowych miały państwa zwyciężone w wojnach (na przykład Niemcy po I i II wojnie światowej i Japonia po II wojnie światowej).
Zasada suwerennej równości krajów ma charakter ochronny w tym sensie, iż zakazuje podległości krajów regułom czy siłom zewnętrznym, które znajdowałyby się powyżej nimi i gwałciły ich wolę. Zasada ta ma zapewniać krajom poczucie bezpieczeństwa w środowisku międzynarodowym, a tym samym służy pokojowej kulturze współżycia krajów i narodów.
Suwerenne państwa uprawiają indywidualne i zbiorowe polistrategie, opierające na stosowaniu rozumowania strategicznego do długoterminowych celów i działań w skali międzynarodowej. Zmierzają one do osiągania celów strategicznych dzięki odpowiednich środków i metod aktywności w środowisku międzynarodowym. Wybór strategii politycznej, ekonomicznej czy innej państwa (albo ekipy krajów) dotyczy wyboru typu, rodzaju i formy stosunków spośród możliwych stosunków współpracy, współzawodnictwa, konfliktu czy walki. Musi również zakładać adekwatną ocenę intensywności przejawiania się poszczególnych rodzajów stosunków w możliwych ich stanach (przyjaźni, sojuszu, obojętności, wrogości) i skuteczności stosowania poszczególnych metod postępowania w działaniach i interakcjach (jak konsultacji, koordynacji, perswazji, dialogu czy groźby).
Postęp stosunków międzynarodowych dowodzi, iż polistrategie indywidualne i izolowane krajów stają się coraz mniej skuteczne, a nawet coraz bardziej ryzykowne. Dlatego coraz częściej są użytkowane polistrategie zbiorowe, skonsultowane, skoordynowane albo zintegrowane. Są one w najwyższym stopniu wyraziste w sytuacjach sojuszy polityczno-wojskowych i różnych ugrupowań integracyjnych, a również subregionalnych organizacji międzyrządowych. Na tej podstawie można stwierdzić, iż polistrategie są sztuką dialektyki woli działań i interakcji na rzecz pożądanej przyszłości krajów. Wykraczają one poza zwyczajne polityki zagraniczne, bo biorą pod uwagę również sytuacje nierealne, nieznane i prawdopodobne. Motywują także działania polityk zagranicznych i kreślą projekcje pożądanych stanów rzeczy.
Uczestnictwo krajów w relacjach w ramach przyjętych poprzez nie polistrategii pociąga określone skutki. Dotyczą one w pierwszym rzędzie własnych potrzeb i interesów krajów. Pociągają również konsekwencje dla innych krajów. W tym kontekście jest istotne, by działania państwa nie naruszały zasady suwerenności innych krajów i by nie szkodziły i nie zagrażały biznesom innych krajów. Wtedy gdyż mogłyby powodować naruszenie porządku międzynarodowego.
Prawnicy, a za nimi politolodzy za gwarancję porządku międzynarodowego uważają odpowiedzialność państwa za wszelakie naruszenie suwerenności albo interesów innego państwa (nazywane deliktem międzynarodowym). Długo dochodzono do sprecyzowania tego, jak dane kraj albo ekipa krajów powinny i mogą odpowiadać, jak także przed kim powinny odpowiadać. W sposób bardzo ogólny zgodzono się, iż delikt stwarza zobowiązania reparacyjne państwa popełniającego delikt wobec państwa poszkodowanego i iż zobowiązania te powinny być proporcjonalne do wyrządzonej szkody. Uznano także, iż zobowiązanie kompensacyjne za delikt nie jest aktem kary, bo suwerennego państwa nikt nie może karać, ale jedynie wyrazem dążenia do wyrównywania szkód w imię poszanowania ładu międzynarodowego. Z reguły dzieje się to na drodze postępowania dyplomatycznego albo dyplomatyczno-sądowego, które daje satysfakcję poszkodowanemu (wyrażenie ubolewania, przyznanie racji, przyznanie się do błędu, wytłumaczenie racji swego postępowania i tym podobne).
Odmowa satysfakcji za delikt upoważnia stronę poszkodowaną do napiętnowania państwa, które popełniło delikt, do szukania poparcia w potępieniu tego aktu na forum międzynarodowym czy do ograniczenia albo zerwania z nim stosunków dyplomatycznych. W razie odpowiedzialności materialnej za wyrządzoną szkodę reparacja staje się bardziej wymierna. Odszkodowanie może wtedy przybrać formę restytucji (na przykład zwrócenie zasekwestrowanego statku), lub wynagrodzenia pieniężnego czy rzeczowego, lub wreszcie uzgodnienia specjalnej zasady odszkodowań (regularnie przy użyciu trybunałów międzynarodowych). Gdy kraj upadnie (poprzez inkorporację albo rozpad), nie ma automatycznej sukcesji zobowiązań poprzez nowe kraj (państwa). W tym przypadku, jak we wszystkich przejawach aktywności międzynarodowej państwa, decyduje jego suwerenna wola i aktywność międzynarodowa.
Źródło: J. Kukułka, Wstęp do edukacji o relacjach międzynarodowych, Warszawa 2003
Czym jest Państwo jako uczestnik SM znaczenie w Słownik P .