Definicja Demokracje skonsolidowane

Co oznacza Aczkolwiek definicja demokracji skonsolidowanej budzi liczne kontrowersje pośród uczonych, to jednak istnieje zgoda co do tego, jakie państwa reprezentują tę kategorię ustrojową. Na przełomie lat 80. i 90. XX stulecia do grona demokracji skonsolidowanych (zaawansowanych) zaliczano wszystkie państwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanadę, Australię, Nową Zelandię, Japonię i Izrael. To, co je łączy, to fakt, iż nieskrępowana rywalizacja polityczna nie doprowadziła - przynajmniej od ćwierćwiecza - do groźby narodzin albo powrotu autorytaryzmu. Ich rozwiązania instytucjonalno-proceduralne i praktyka polityczna stały się obiektem licznych badań porównawczych, wykorzystywanych wypracowaniu nowych teorii demokracji, czego odpowiednikiem są opublikowane w 1984 r. i 1999 r. monografie Arenda Lijpharta o konsensualnych i większościowych wzorcach władzy. Uogólnienie doświadczeń państw uznanych za skonsolidowane demokracje stało się także punktem wyjścia dla powstania wzorca ustrojowego, do którego mogłyby dążyć państwa politycznie zapóźnione. Wspólne cechy demokracji skonsolidowanych nie oznaczają braku różnic, regularnie zresztą głębokich, tak w sferze instytucjonalnej, jak i w praktyce politycznej. Będą one bardziej wnikliwie omawiane na dalszych stronach tej pracy. W tym miejscu podkreślmy tylko, iż w gronie demokracji skonsolidowanych odnajdujemy królestwa (ogromna Brytania, Holandia, Belgia, państwa skandynawskie oprócz Finlandii, Hiszpania), księstwa (Liechtenstein, Luksemburg), cesarstwo (Japonię) i republiki (USA, RFN, Francja, Włochy, Austria, Portugalia, Grecja, Irlandia, Islandia, Izrael). Mają one postać federacji (USA, Kanada, Australia, RFN, Austria, Belgia) albo krajów unitarnych (ogromna Brytania, Francja, Izrael, Japonia). Forma rządów przybiera postać parlamentaryzmu (ogromna Brytania, Holandia, Japonia, Izrael), prezydencjalizmu (USA) bądź semiprezydencjalizmu (Francja). Wybory do parlamentu (który może być jednoizbowy albo dwuizbowy) odbywają się opierając się na większościowych (USA, Ogromna Brytania, Francja, Australia), proporcjonalnych (państwa skandynawskie, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja) albo mieszanych (Niemcy, Nowa Zelandia) mechanizmów wyborczych. W skonsolidowanych demokracjach funkcjonują mechanizmy dwupartyjne (USA, Ogromna Brytania, Australia, Malta) bądź wielopartyjne. W praktyce politycznej da się wyodrębnić schemat demokracji konsensualnej, oparty na współdziałaniu głównych partii politycznych (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria), i schemat większościowy (zwany również westminsterskim), sprowadzający się do ich bezwzględnej rywalizacji o czasowy prymat (ogromna Brytania, Włochy, Niemcy). Władza bywa oddawana w ręce jednej siły politycznej na dłuższy czas (Japonia, Szwecja, Włochy, Austria) bądź wymienia się regularnie (Irlandia, Wenezuela w latach 1958-1994). Polityka jest mniej (Austria, państwa skandynawskie) albo bardziej (ogromna Brytania, Hiszpania, Grecja, Francja) alternatywna, co oznacza, iż różnice programowe pomiędzy partiami rządzącymi a opozycją są mniej albo bardziej wyraziste. Partie rządzą samodzielnie (ogromna Brytania, USA, Hiszpania, Grecja, Kanada, Kostaryka, Japonia) bądź tworzą koalicje (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria, Niemcy, Wiochy). Skonsolidowane demokracje funkcjonują w dosyć podobnym otoczeniu ekonomicznym, społecznym i kulturowym. W pierwszej kolejności osiągany w ich ramach wysoki poziom rozwoju ekonomicznego jest efektem sprawnie działającej gospodarki rynkowej. Jednakże w nie wszystkich państwach - jak na przykład w Skandynawii do lat 90. - pojawia się silnie wyróżniony obiekt interwencjonizmu, to jednak wolny rynek jest fundamentem funkcjonowania gospodarki. Gospodarkę krajów określanych jako skonsolidowane demokracje cechuje nadto wysoki poziom konkurencyjności na rynku międzynarodowym. Wzrostowi ekonomicznemu towarzyszą daleko idące przekształcenia struktury socjalnej, gdzie tradycyjny konflikt klasowy traci na znaczeniu. Zmiany socjalne, będące raczej rezultatem spadku liczby zatrudnionych w szablonowych sektorach gospodarczych - przemyśle i rolnictwie - i wzrostu poziomu wykształcenia, oznaczają stworzenie społeczeństwa postindustrialnego, jak określił je Daniel Bell, czy - używając słów R. Dahla - nowoczesnego, dynamicznego społeczeństwa pluralistycznego. Właściwością jego rozwoju jest także zmiana potrzeb i postaw politycznych, którą Ronald Inglehart nazwał "milczącą rewolucją". Nie bez znaczenia jest wreszcie fakt, iż skonsolidowane demokracje reprezentują (niezależnie od Japonii) ten sam region cywilizacyjny i religijny. Wszystkie te impulsy stanowią fundament konsolidowania się demokratycznych praktyk, które - w odróżnieniu do innych form politycznych - nie okazały się tamą dla rozwoju materialnego i kulturowego. Demokracje skonsolidowane można charakteryzować w rozmaity sposób. Bez wątpienia są one dojrzałymi systemami politycznymi w tym sensie, iż systemy demokratyczne pojawiły się w nich w miarę dawno i wytrzymały próbę czasu. Idzie tu w pierwszej kolejności o instytucje zapewniające funkcjonowanie demokracji przedstawicielskiej. Przede wszystkim wymienić należy upowszechnienie prawa wyborczego, które otworzyło drogę do faktycznej partycypacji politycznej. W państwach Europy Zachodniej mężczyźni uzyskali je do 1919 r. (najwcześniej, ponieważ jeszcze w XIX w., w Szwajcarii, Niemczech i Norwegii; najpóźniej w Belgii, Ogromnej Brytanii, Irlandii i Holandii). Z opóźnieniem rozciągnięto je z kolei na kobiety (najwcześniej, ponieważ w 1893 r., uczyniono to w Nowej Zelandii). Jeszcze po II wojnie światowej nie miały one praw wyborczych we Francji i Włoszech (do 1946 r.), Grecji (do 1952 r.), Szwajcarii (do 1971 r.) i Portugalii (do 1974 r.). Nie licząc te dwa ostatnie przypadki, można powiedzieć, iż właściwością demokracji skonsolidowanych jest równe i powszechne prawo do udziału w rywalizacyjnych wyborach, użytkowane od bez mała pięćdziesięciu lat. Równie istotna jest trwałość i skuteczność oddziaływania innych zasad demokracji, takich jak wyłączność ustawodawcza parlamentu (pod względem prawnym, lecz już nie w praktyce, wyjątek stanowi V Republika Francuska), ograniczenia władzy wykonawczej, niezawisłość sądownictwa, kontrola konstytucyjności ustaw czy - rozpowszechniona po II wojnie światowej - praktyka powoływania rzeczników praw obywatelskich. Długotrwałą tradycją cieszy się samorządność lokalna. Do utrwalonych standardów życia politycznego należy także niezależność środków masowego przekazu od ośrodków decydujących, stwarzająca możność ustanowienia dodatkowych form socjalnej kontroli nad poczynaniami rządzących. Dojrzałość skonsolidowanych demokracji znaczy także to, iż sprawdziły się one w dłuższym przedziale czasowym. Niezależnie od Hiszpanii, Portugalii i Grecji, w żadnym z wymienionych państw od II wojny światowej nie nastąpiło załamanie demokracji. W tym sensie skonsolidowane demokracje można określić także jako mechanizmy ustabilizowane, mimo zakłóceń, które pojawiły się w ich otoczeniu. Przed II wojną światową szereg krajów europejskich nie wytrzymało ciśnienia kryzysu gospodarczego. W innych demokracja upadla w konsekwencji podboju poprzez nazistowskie Niemcy. Po 1945 r. państwom Europy Środkowo-Wschodniej narzucony został stanowiący antytezę demokracji reżim komunistyczny. Problemy gospodarcze i socjalne stały się źródłem niestabilności politycznej w Ameryce Łacińskiej. Z kolei przewarzająca część krajów, które połączył w 1949 r. Pakt Północnoatlantycki, i demokracji pozaeuropejskich (USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Japonia i Izrael) okazała się zdolna do stawienia czoła wyzwaniom ekonomicznym i politycznym, a funkcjonujące w nich instytucje polityczne (parlamenty, rządy, sądownictwo, partie polityczne) potwierdziły swą skuteczność. Jedyną reakcją na kryzysy ekonomiczne (jak na przykład pierwszy szok naftowy) i powiększone napięcia polityczne (jak na przykład próba puczu w Hiszpanii w 1981 r., pat parlamentarny w Grecji na przełomie lat 80. i 90., kryzys mechanizmu partyjnego we Włoszech czy zjednoczenie Niemiec) była wyłącznie alternacja władzy, a nie zmiana demokratycznych reguł gry. Trwałość norm politycznych i powtarzalność opartych na nich zachowań jest jednocześnie wyrazem wysokiego poziomu instytucjonalizacji skonsolidowanych demokracji, co znaczy, iż ich efektywność nie zależy wyłącznie od intencji, dobrej woli czy talentów rządzących; działalność polityczna jest realizowana w ramach powszechnie akceptowanych standardów. Demokracje skonsolidowane są także systemami zintegrowanymi w tym sensie, iż zapewniają konieczny poziom spójności między wartościami, strukturami i zachowaniami politycznymi. Juan Linz i Alfred Stepan podkreślają, iż mechanizm konsolidacji dokonuje się jednocześnie na trzech płaszczyznach: konstytucyjnej, intelektualnej i behawioralnej. O konsolidacji demokracji możemy mówić wówczas, gdy normy konstytucyjne, odzwierciedlające takie wartości, jak wolność, równość, pluralizm i tolerancja czy uszanowanie poprzez partie przegrywające werdyktu wyborczego, znajdują odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach zarówno elit, jak i mas. Przejawem konsolidacji demokracji jest także manifestowanie sprzeciwu wobec postaw i zachowań odbiegających od tych norm. Tak na przykład w powojennej Europie ukształtowała się niepisana norma wykluczania od udziału w rządach ugrupowań radykalnych, z wyjątkiem uzyskiwanego poprzez nie poparcia wyborczego. Początkowo odnosiła się ona do komunistów włoskich, potem została przeniesiona na ugrupowania prawicowe (Front Narodowy we Francji, partie progresywne w Skandynawii, neofaszyści we Włoszech). Niekorzystna początkowo reakcja UE na utworzenie poprzez austriackich chadeków koalicji z uznaną za skrajnie prawicową Partią Wolnościowców J. Haidera, może posłużyć za charakterystyczny przykład tego, jakie mogą być skutki łamania utrwalonych standardów działania politycznego, aczkolwiek - rzecz jasna - jakiekolwiek standardy polityczne nie są wieczne. Z drugiej jednak strony trudno byłoby orzec, iż włączenie Partii Wolnościowców do rządu stało się faktorem destabilizującym i tym samym dekonsolidującym demokrację austriacką. Ważną właściwością skonsolidowanej demokracji jest także jej elastyczność. Demokrację skonsolidowaną można określić jako mechanizm zdolny do tego, co można aby nazwać "demokratyczną reprodukcją", jest to do przezwyciężania sytuacji kryzysowych nie tylko na gruncie demokratycznych reguł gry, lecz w sposób zwiększający zaufanie do nich (odpowiednikiem może być rozwiązywanie problemu mniejszości rasowych, religijnych i etnicznych w tych państwach, jak USA, Kanada, Izrael, Belgia, Holandia czy Niemcy). Tak rozumiana konsolidacja demokracji umożliwia radykalne nawet przeobrażenia w ramach demokratycznego porządku. Są one uwarunkowane zmianami ekonomicznymi, przekształceniami struktury socjalnej czy niewydolnością nie wszystkich instytucji politycznych. Idzie tu o umiejętność do transformacji reżimu politycznego (na przykład z parlamentarnego na prezydencki albo odwrotnie), mechanizmu wyborczego albo mechanizmu partyjnego. Odpowiednikiem takiej zmiany potwierdzającej konsolidację demokracji jest stworzenie V Republiki we Francji, czy także przeobrażenia, jakim podlegają w latach 90. mechanizmy polityczne Włoch i RFN. Przypadki te dowodzą tego, iż nawet głębokie kryzysy socjalne albo polityczne nie muszą destabilizować ładu demokratycznego. Najistotniejszą właściwością demokracji skonsolidowanych to jest, iż są one demokracjami liberalnymi. Najogólniej mówiąc, znaczy to, iż żadnej ekipie socjalnej nie odmawia się możliwości ekspresji jej interesów politycznych, prawa do zorganizowania się dla politycznych celów, uczestnictwa w wyborach, prawa do reprezentacji parlamentarnej i do walki w obronie jej interesów. Z drugiej strony ochronie podlega zarówno wolność, jak i polityczna równość jednostek. Zdaniem L. Diamonda, demokracje liberalne cechuje to, iż władza należy do wybieralnych i odpowiedzialnych wyłącznie przed elektoratem funkcjonariuszy publicznych, władza wykonawcza podlega ograniczeniom, mniejszości etniczne, kulturowe, religijne i tym podobne mają prawo do zachowania odrębności, ochrony tożsamości i do reprezentacji politycznej, brak jest barier dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, istnieje mechanizm alternatywnej informacji, zaś rządy prawa, na straży których stoją niezawisłe sądy, chronią jednostkę przed nadużyciami władzy. To jest rozwinięcie wcześniejszej koncepcji poliarchii R. Dahla, dla którego liberalna demokracja wyraża się w czterech wymiarach: rywalizacji, partycypacji, wolności i pluralizmie. Jak już wspomniano, organizacja Freedom House zalicza do grona liberalnych demokracji 88 krajów, gdzie odbywane są cykliczne, rywalizacyjne wybory i jednocześnie gwarantowane są wolności polityczne. Chociaż do grona demokracji skonsolidowanych mogą być zaliczone tylko te, gdzie owe cechy utrwaliły się w stopniu pozwalającym na stwierdzenie ich instytucjonalizacji. Wszystkie opisane wyżej właściwości stanowią próg dzielący demokracje skonsolidowane od tych, którym cechy tej należałoby odmówić. W poezji podkreśla się, iż najistotniejsze znaczenie mają takie sprawy, jak brak wewnętrznych konfliktów militarnych (wojen domowych, zamachów stanu i tym podobne), ochrona praw obywatelskich (brak dyskryminacji politycznej), przestrzeganie prawa opartego na demokratycznych standardach i poszanowanie praw mniejszości, izolacja skrajnych, antydemokratycznych partii politycznych, niekonfrontacyjne stosunki między centralnymi organami władzy państwowej i brak obszarów życia publicznego pozostających pod kontrolą instytucji nie pochodzących z wyboru, takich jak armia czy kościół. Nie znaczy to jednak, iż demokracje skonsolidowane wolne są od zagrożeń. Przeciwnie, rutynizacja i rytualizacja zachowań politycznych, rozbudowa biurokracji, rozprzestrzenienie się patologii politycznych, takich jak klientelizm czy korupcja - mogą stać się źródłem niepokojów socjalnych i destabilizacji demokracji również w takich państwach, którym dotąd powiodło się tego niebezpieczeństwa uniknąć. Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut, Mechanizmy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2004