Definicja Bilans płatniczy

Co oznacza Bilans płatniczy to kolekcja wszystkich transakcji dokonywanych pomiędzy rezydentami krajowymi a zagranicą w danym okresie, przeważnie jednym roku. Bilans płatniczy jest zatem narzędziem, które przy wykorzystaniu technik księgowych pozwala określić sytuację finansową państwie "na styku" z otoczeniem zewnętrznym. Istnieje pewne podobieństwo pomiędzy bilansem płatniczym a bilansem sporządzanym w rodzinie. I w jednym, i w drugim przypadku obiektem zainteresowania jest gdyż pytanie o to, czy w relacjach finansowych z otoczeniem mamy nadwyżkę, czy deficyt. Różnice dotyczą jedynie dwóch rzeczy: formy nadwyżki albo deficytu i dostępu do informacji. W bilansie rodziny saldo ma postać oszczędności, w bilansie płatniczym z kolei ma formę rezerw walut wymienialnych. W rodzinie wszystkie wiadomości na temat przepływów finansowych są zebrane w jednym miejscu. Inaczej przedstawia się przypadek w bilansie płatniczym, gdzie występuje rozproszenie informacji, będące rezultatem podobnego rozproszenia decyzji dotyczących nawiązywania kontaktów ekonomicznych z otoczeniem zewnętrznym. Przedstawiona wyżej pojęcie bilansu płatniczego wymaga pewnych dodatkowych uściśleń. Wymienione w nim transakcje obejmują odpłatny eksport i import dóbr, usług i ruch kapitału krótko- i długoterminowego. Prócz tego w bilansie płatniczym uwzględnia się również transakcje, którym nie towarzyszą płatności: darowizny i jednostronne transfery. Użycie w definicji słowa "rezydent" wskazuje natomiast, iż w bilansie płatniczym uwzględnia się transakcje, gdzie obiektami są osoby albo podmioty prawne zamieszkałe na stałe na obszarze danego państwie. Odpowiednio z tym osoby czasowo przebywające za granicą (turyści, dyplomaci, żołnierze, okresowi emigranci) są traktowane jako rezydenci państwie swojego pochodzenia. W sposób nieco mniej konsekwentny traktuje się w bilansie płatniczym korporacje transnarodowe. Ogólnie uznaje się je za rezydentów państwie siedziby, jednak oddziały zagraniczne są traktowane jako rezydenci danego państwie. Odpowiednio z tą pojęciem polskimi rezydentami będzie między innymi polska turystka spędzająca urlop w Tunezji, ambasador RP w Wilnie, polski żołnierz pełniący służbę w oddziałach ONZ w Bośni i murarz pracujący "na czarno" w Norwegii. Polskimi rezydentami będą również Huta Luccini czy Fiat Auto Poland, jednakże to są spółki włoskie. Zasada podwójnego zapisu Bilans płatniczy sporządzany jest odpowiednio z ogólnymi zasadami księgowości. Przez wzgląd na tym, tak jak w każdym bilansie, wszelakie transakcje zapisywane są w nim dwukrotnie: po stronie debetowej (-) i po stronie kredytowej (+). Transakcje debetowe to transakcje, które pociągają za sobą płatność wobec rezydenta zagranicznego. W razie Polski transakcjami debetowymi będą na przykład import japońskiego samochodu, kupno biletu na przelot samolotem Lufthansy do Frankfurtu czy przepływ krótkookresowego polskiego kapitału za granicę. Transakcje kredytowe to natomiast transakcje pociągające za sobą otrzymanie płatności z zagranicy. Transakcjami kredytowymi będą na przykład eksport węgla poprzez spółkę węglową, zakup poprzez cudzoziemca biletu na przelot samolotem LOT-u do Warszawy czy dywidendy uzyskane poprzez polskiego posiadacza akcji IBM. W systemie podwójnego zapisu każdej z wymienionych przykładowych transakcji kredytowych towarzyszy równoległa transakcja debetowa. Np. wywóz polskiego węgla do Niemiec poprzez spółkę węglową jest księgowany w bilansie płatniczym jako transakcja kredytowa. Sprzedający węgiel otrzymuje zań jednak zapłatę, która może być przekazana na przykład na konto tej firmy we frankfurckim oddziale Banku Handlowego. Wzrost stanu tego konta jest jednak traktowany w bilansie jako wywóz kapitału krótkookresowego i przez wzgląd na tym księgowany w bilansie płatniczym jako transakcja debetowa. Rozmiar obu zapisów jest w tym przypadku jednakowa i obie transakcje się bilansują. Mechanizm podwójnego zapisu nie gwarantuje jednak idealnej zgodności obu stron bilansu płatniczego. Odbywa się tak dlatego, iż w uwarunkowaniach wyjątkowej złożoności gospodarki światowej oba zapisy są dokonywane oddzielnie, niejednokrotnie w znacznym odstępie czasu. Odbiciem braku tej zależności jest pozycja "błędy i opuszczenia" występująca w bilansie płatniczym każdego państwie. Struktura bilansu płatniczego Wszystkie transakcje księgowane w bilansie płatniczym można pogrupować w określone kategorie. W skutku w bilansie płatniczym wyróżniamy trzy fundamentalne części: bilans obrotów bieżących, bilans obrotów kapitałowych i bilans obrotów wyrównawczych. Bilans obrotów bieżących (rachunek bieżący) to kolekcja płatności danego państwie wynikające z międzynarodowego obrotu towarami i usługami, dochodów z kapitału i transferów jednostronnych. Nazwa tej części bilansu płatniczego bierze się stąd, iż transakcje księgowane w bilansie obrotów bieżących nie wywołują stworzenia przyszłych zobowiązań. Transakcje składające się na bilans obrotów bieżących można również podzielić na kilka kategorii. Stosując kryterium rodzaju transakcji, możemy w nim wyróżnić: Bilans handlowy(saldo obrotów towarowych), będący zestawieniem płatności z tytułu eksportu i importu dóbr. Jeśli wpłaty uzyskane z eksportu przewyższają wypłaty wynikające z importu, mówimy o nadwyżce obrotów handlowych. W przeciwnym przypadku mówimy o ich deficycie. Z racji na rozmiary obrotów towarowych, w większości państw rozmiar transakcji księgowanych w bilansie handlowym przewyższa rozmiar pozostałych pozycji bilansu obrotów bieżących. Deficyt albo nadwyżka tego bilansu ma tym samym decyzyjny wpływ na stan bilansu obrotów bieżących, a nawet całego bilansu płatniczego. Bilans usług (saldo usług), będący zestawieniem płatności z tytułu obrotów usługami pomiędzy rezydentami krajowymi i zagranicą. Główną pozycję tej części bilansu obrotów bieżących stanowią normalnie transakcje zakupu i sprzedaży usług transportowych. W wielu państwach spora część tego bilansu przypada również na inne usługi, w pierwszej kolejności turystyczne, bankowe, ubezpieczeniowe, prawne czy konsultingowe. W większości państw rozmiar bilansu usług nie ma decydującego wpływu na stan bilansu obrotów bieżących. Odstępstwa od tej reguły dotyczą państw będących równocześnie sporymi eksporterami (ewentualnie importerami) usług transportowych, turystycznych i bankowych. Jako przykład można tu wymienić Cypr (spora flota, spore wpływy z turystyki, sprzedaż usług bankowych) albo Egipt (wpływy z eksploatacji Kanału Sueskiego i z turystyki). Bilans procentów i dywidend (saldo dochodów), będący zestawieniem wpływów i kosztów z tytułu obsługi kapitału i pracy (krajowej za granicą i zagranicznej w państwie). W tej części bilansu obrotów bieżących są zatem księgowane dywidendy od inwestycji bezpośrednich i odsetki od udzielonych (uzyskanych) kredytów i zarobki uzyskane za granicą. Takie transakcje mogą mieć spore znaczenie w państwie będącym poważnym eksporterem albo importerem kapitału w formie inwestycji bezpośrednich. Są one bardzo istotne dla państwie zadłużonego, zmuszonego wypłacać odsetki poświęcone na obsługę długu. Bilans transferów jednostronnych (saldo transferów bieżących), będący zestawieniem transakcji stanowiących jednostronny przepływ dóbr, usług albo środków finansowych, któremu nie towarzyszy przepływ płatności albo dóbr i usług w drugą stronę. Do tej części bilansu obrotów bieżących zaliczamy zarówno transfery rządowe, jak i prywatne. W razie Polski byłyby to na przykład bezpłatne dostawy żywności i sprzętu medycznego do państw byłej Jugosławii, bezpłatne dostawy nadwyżkowe sprzętu wojskowego do tworzącej swą armię Litwy, składki w ONZ czy transfery emigrantów polskich dla rodziny w państwie.   Drugą fundamentalną część bilansu płatniczego stanowi bilans obrotów kapitałowych (rachunek kapitałowy i finansowy), który jest zestawieniem transakcji zakupu i sprzedaży szeroko rozumianych aktywów, dokonywanych zarówno poprzez obszar prywatny, jak i bank centralny. Z racji na fakt, iż obiektem transakcji księgowanych w tej części bilansu płatniczego są właśnie aktywa, bilans kapitałowy ustala się niekiedy, w przeciwieństwie od bilansu obrotów bieżących, jako kolekcja transakcji, które przewidują stworzenie przyszłych zobowiązań. Bilans obrotów kapitałowych można podzielić na dwie kluczowe części: Rachunek kapitałowy, który obejmuje transfery kapitałowe o charakterze bezzwrotnym poświęcone na finansowanie środków trwałych, umorzenia długu i nabywanie i zbywanie aktywów niefinansowych i nieprodukowanych (na przykład praw autorskich, gruntów pod budowę ambasad). Rachunek finansowy, który obejmuje kolekcja trzech grup aktywów i pasywów finansowych: inwestycji bezpośrednich, inwestycji portfelowych i pozostałych inwestycji. Te ostatnie obejmują w pierwszej kolejności wszelakie kredyty zagraniczne udzielone i uzyskane poprzez rezydentów danego państwie z podziałem na długo- i krótkoterminowe i inne należności i zobowiązania (na przykład rachunki bieżące, lokaty w bankach). Prócz tego w skład rachunku finansowego wchodzi odrębna pozycja: pochodne instrumenty finansowe, która obejmuje transakcje futur es, forward, swap i opcje.   Trzecią część bilansu płatniczego stanowi bilans obrotów wyrównawczych (oficjalne aktywa rezerwowe). Bilans ten zawiera w pierwszej kolejności zmiany stanu oficjalnych rezerw danego państwie w walutach wymienialnych, szczególnych prawach ciągnienia i złocie. W systemie kursów stałych środki te są służące bezpośrednio do pokrywania deficytu bilansu płatniczego, z kolei w systemie kursów płynnych są one stosowane do działań zmierzających do pośredniego oddziaływania na poziom kursu waluty. Prócz zmian stanu rezerw oficjalnych ta część bilansu płatniczego obejmuje kredyty otrzymane z MFW i transakcje finansowania wyjątkowego (tak zwany exceptional financing), obejmujące zmiany stanu zaległości i zrestrukturyzowane zobowiązania i należności zagraniczne. Równowaga bilansu płatniczego Wykorzystywanie sposoby podwójnego zapisu sprawia, iż w ujęciu rachunkowym bilans płatniczy jest zawsze zbilansowany. Występowanie równowagi rachunkowej nie jest jednak równoznaczne z równowagą w znaczeniu ekonomicznym. Dla wyjaśnienia definicje równowagi bilansu płatniczego w znaczeniu ekonomicznym niezbędne jest wprowadzone poprzez ekonomistę brytyjskiego J. E. Meade'a rozróżnienie transakcji autonomicznych i transakcji wyrównawczych. Transakcje autonomiczne to transakcje, które, odpowiednio z nazwą, są zawierane z wyjątkiem stanu bilansu płatniczego. Dokonywane są one wyłącznie z motywów ekonomicznych. Transakcje wyrównawcze z kolei to transakcje, które dochodzą do skutku z myślą o wyrównaniu bilansu płatniczego. O równowadze bilansu płatniczego mówimy wówczas, gdy transakcje autonomiczne równoważą się, a transakcje wyrównawcze nie występują. Przy przyjęciu takiej definicji równowagi bilansu płatniczego fundamentalne znaczenie ma jednoznaczne ustalenie przynależności poszczególnych przedmiotów bilansu płatniczego do transakcji autonomicznych. Przeważnie zalicza się do nich wszystkie transakcje wchodzące w skład bilansu obrotów bieżących, jak także przepływ kapitałów długoterminowych wchodzących w skład bilansu obrotów kapitałowych. Wg innych koncepcji (tak zwany liąuidity balance) do pozycji autonomicznych zalicza się także tę część krótkoterminowych przepływów kapitałowych, która nie może być błyskawicznie upłynniona (na przykład krótkoterminowe pożyczki). Wg innej, najdalej idącej koncepcji (tak zwany official reserve transaction balance) transakcjami autonomicznymi są wszystkie transakcje zawierane poprzez prywatne podmioty. Prócz równowagi w sensie rachunkowym i równowagi w znaczeniu ekonomicznym odznacza się również równowagę rzeczywistą. Mówimy o niej wówczas, gdy równowaga bilansu w znaczeniu ekonomicznym jest utrzymywana poprzez dłuższy czas bez interwencji państwa. Innymi słowami, równowaga rzeczywista to równowaga bilansu płatniczego utrzymywana wyłącznie wskutek działania sił rynku