Definicja System partyjny

Co oznacza Mechanizm partyjny należy postrzegać jako coś więcej niż tylko prostą sumę partii politycznych czynnych w narodowej przestrzeni rywalizacji. Partie tworzą mechanizm partyjny i w ten sposób rozpoczynają mechanizm instytucjonalizacji zasad gry politycznej. Użyliśmy w sposób świadomy liczby mnogiej, mówiąc o partiach, bo w ramach przestrzeni politycznej winny istnieć przynajmniej dwie partie polityczne, aby mechanizm kształtowania mechanizmu partyjnego mógł zostać zapoczątkowany. Nie sugerujemy w ten sposób, iż liczba partii politycznych w systemie politycznym ma wpływ na ocenę jego demokratycznej jakość (na przykład im więcej partii, tym mechanizm jest bardziej demokratyczny). Chodzi jedynie o przyjęcie prostego założenia, iż występowanie jednej wyjątkowo silnej partii politycznej i marginalizacja pozostałych w ramach układów wyborczych czy parlamentarnych, nawet w uwarunkowaniach gwarantowania w konstytucji wielopartyjnego modelu rywalizacji politycznej, rodzi pewne zastrzeżenia co do rzeczywistej demokratyczności mechanizmu politycznego jako całości. Dotyczy to w szczególności państw, które dalekie są od stabilizacji demokratycznych zasad gry politycznej i podlegają dopiero procesowi demokratyzacji. Taka podejrzliwość była uzasadniona wobec na przykład monopartyjności (faktycznej, a nie de iure) istniejącej w Meksyku do 1997 r. i na Tajwanie do początków lat 90., czy ciągle jest uzasadniona wobec Malezji. W wielu państwach afrykańskich (na przykład w Ugandzie czy Botswanie) faktyczna monopartyjność, nie wynikająca z przyjętych kanonów ideologicznych czy także zapisów konstytucyjnych, stawia badacza tego regionu w dość trudnej sytuacji,, gdy przychodzi do ustalenia natury istniejących tam mechanizmów partyjnych. Z kolei dominacja jednej partii w systemach w pełni demokratycznych (ustabilizowanych demokracjach) nie wywołuje takich zastrzeżenia, bo po pierwsze, to jest z reguły fenomen przejściowy, a po drugie jest efektem "świadomego" zachowania elektoratu w uwarunkowaniach istniejącego poszanowania, zarówno w sferze normatywnej, jak i faktycznej, pluralistycznych reguł gry politycznej (wyborcza legitymacja, i to bezwzględnie na sukces, jest wystarczającym uzasadnieniem dla dominacji jakości demokratycznych). Pojawia się w tym momencie problem tak zwany monopartyjności. Jak już wspomnieliśmy, zdarzenie to zdecydowanie nie mieści się w kategorii demokratycznych mechanizmów partyjnych, chociażby dlatego, iż towarzyszy mu wykluczenie rywalizacyjnych form tworzenia polityki bądź znaczne ich ograniczenie. Monopartyjność w państwach Trzeciego Świata, w szczególności w pierwszym okresie ich funkcjonowania, tuż po odzyskaniu niepodległości, prowadziła z reguły do instytucjonalizacji zasad państwa jednej partii. Następowało to przez wprowadzenie zapisu ustawowego (konstytucyjnego), który zakazywał tworzenia i działalności "innych" partii politycznych (monopartyjność de iure), względnie było efektem stabilizowania nieformalnych reguł gry politycznej, zwykle narzucanych poprzez lidera "monopartii" tuż po przejęciu funkcji publicznych - przeważnie stanowiska prezydenta (monopartyjność de facto). Jesteśmy przekonani, iż ustalenie "kraj jednej partii" znacząco lepiej charakteryzuje naturę przedstawionego w tym momencie zjawiska niż kategoria "mechanizm jednopartyjny", zresztą dość powszechnie użytkowana poprzez autorów zajmujących się problematyką klasyfikacji mechanizmów partyjnych. Wrócimy do tej kwestii w dalszej części rozdziału. Partie polityczne stanowią więc pełen energii obiekt mechanizmu partyjnego, lecz raczej o "statycznym" charakterze. To jest obiekt niezbędny w procesie tworzenia mechanizmu partyjnego, lecz znajomość samych partii, na przykład ich organizacji, funkcji, które wypełniają, nie pozwala jeszcze na dokładne scharakteryzowanie mechanizmu partyjnego. Wiemy, że demokracje nie mogą nosić znamion monopartyjności, lecz założenie, iż występowanie wielopartyjności (także w wersji dwupartyjnego układu) stanowi o demokratycznej jakości mechanizmu partyjnego, mało nam mówi o jego właściwościach i faktycznej dynamice rywalizacji politycznej. Mechanizm partyjny powinien być traktowany zarówno jako "statyczna" konfiguracja partii politycznych czynnych na narodowej arenie politycznej, jak i "dynamiczny" układ wzajemnych powiązań pomiędzy nimi, którego cechy są determinowane poprzez model rywalizacji o głosy elektoratu (każda partia, co najmniej w jakimś stopniu, dąży do maksymalizacji głosów wyborczych) i poprzez dążenie do przechwycenia odpowiedzialności za kształtowanie (albo współkształtowanie) polityki publicznej państwa. Należy więc traktować mechanizm partyjny jako układ (konfigurację) wzajemnych powiązań pomiędzy partiami politycznymi, które kształtują się etapowo jako reakcja każdej z nich na zachowania pozostałych. W rezultacie prowadzą one do ujawnienia się swoistej "korporacyjnej" strategii partii en bloc, tworzących mechanizm partyjny, której celem jest instytucjonalizacja ustalonych schematów, reguł i wzorców prowadzenia gry politycznej jako metody kontrolowania i sterowania postępem mechanizmu politycznego. Tradycja takiej interpretacji mechanizmu partyjnego wywodzi się od M. Duvergera, francuskiego politologa, dla którego jest on specjalnym rodzajem wzajemnych powiązań pomiędzy ustalonymi cechami czy także "wyznacznikami" konkretnej konfiguracji rywalizujących partii politycznych, takimi jak na przykład liczba partii, ich rozmiar, wzorce tworzenia koalicji czy także geograficzna lokalizacja. Po raz pierwszy zaprezentował on taki sposób interpretacji mechanizmu partyjnego w pracy Political Parties; Their Organization and Activity in the Modern State z 1965 r. D. Rae natomiast w swojej definicji mechanizmu partyjnego, przedstawionej w pracy The Political Conseąuences of Ele toral Laws z 1971 r., zwraca uwagę na fakt, że ukształtowany model powiązań pomiędzy partiami (istota mechanizmu partyjnego) decyduje o nadaniu im unikalnego znaczenia. Sam autor nie do końca tłumaczy, bez zarzutu rozumieć niepowtarzalne znaczenie partii jako funkcji mechanizmu partyjnego. Sądzimy jednak, iż D. Rae mógł mieć na myśli na przykład fakt, że specjalne znaczenie (na przykład wyjątkowo rola w przetargach koalicyjnych) konkretnej partii politycznej może wynikać ze znalezienia się jej w ramach określonej konfiguracji rywalizacyjnych i przestrzennych powiązań (typu mechanizmu partyjnego), której zmiana może spowodować natychmiastowy sukces w formie osłabienia albo wzmocnienia jej przetargowej pozycji. Dobrym odpowiednikiem może być niemiecki mechanizm partyjny i rola, jaką odgrywa w nim Partia Wolnych Demokratów (FDP). Do 1998 r. funkcjonował w tym państwie tak zwany dwuipółpartyjny mechanizm, co między innymi oznaczało, iż w centrum, a precyzyjniej mówiąc, między dwoma sporymi partiami plasowała się trzecia (relatywnie mała), właśnie FDP. Skoro żadna z sporych partii z reguły nie zdobywała absolutnej większości w parlamencie, to jedyną dla nich szansą powstania gabinetu było zawarcie sojuszu z FDR Mała partia okazała się więc wyjątkowo relewantna (znacząca), a zawdzięczała to faktowi, że w tej konkretnej konfiguracji uzyskała status tak zwany "partii trzeciej" (jedyna partia centrowa czy także środka mechanizmu, otwarta na współpracę zarówno z socjaldemokratami, jak i chadekami). Gdy po wyborach w 1998 r. Partia Zielonych okazała się być interesującą ofertą dla socjaldemokratów, jeśli chodzi o powstanie gabinetu koalicyjnego (i tak także się stało), to znaczenie FDP w nowej konfiguracji rywalizacyjnych powiązań znacząco osłabło. Włoski politolog G. Sartori zdaje się sugerować w pracy pt. Parties and Party Systems: A Framework for Analysis z 1976 r., iż partia polityczna (partie) jako taka nie powinna być brana pod uwagę przy definiowaniu istoty mechanizmu partyjnego, bo "[...] to jest układ wzajemnych oddziaływań będący efektem rywalizacji pomiędzy partiami [...]. Opiera się na wzajemnym uzależnieniu się partii; na tym, że każda partia jest funkcją (w sensie matematycznym) innych partii i reaguje [...] na zachowania pozostałych partii politycznych". G. Sartori próbuje w ten sposób przekazać informację, iż dla niego istotę mechanizmu stanowią nie tyle "statyczne" przedmioty konfiguracji (liczba czy nawet wielkość partii), co raczej dynamika wzajemnych powiązań pomiędzy partiami, a precyzyjniej - sposób, w jaki partie się wzajemnie postrzegają, i treść przygotowywanych strategii będących reakcją na sam fakt ich obecności i aktywności w przestrzeni rywalizacji politycznej. Autor ten wprowadza kategorię formatu mechanizmu partyjnego, a więc liczby relewantnych partii politycznych (zobacz na temat relewantności w dalszej części rozdziału), uczestniczących w rywalizacji politycznej. Format ma więc służyć "statycznemu", a zarazem "numerycznemu" ujęciu mechanizmu partyjnego. Można jednak odnieść wrażenie, iż znacząco większą wagę w zdefiniowaniu mechanizmu partyjnego przykłada G. Sartori do elementu dynamiki mechanizmu partyjnego, nazywając go mechanizmem mechanizmu partyjnego. To jest nic innego, jak układ wzajemnych powiązań pomiędzy partiami, gdzie "akcja" jednej z nich wywołuje skutek w formie "reakcji" pozostałych. Faktorem odpowiedzialnym za dynamikę mechanizmu partyjnego - wg włoskiego politologa - jest w pierwszej kolejności zdarzenie polaryzacji, definiowane jako dystans ideologiczny pomiędzy partiami. Chodzi o wzajemne położenie partii w ramach przestrzeni rywalizacji (na przykład układu lewica - prawica), co pozostaje funkcją treści ofert programowych poprzez nie prezentowanych. Zachowania partii wobec siebie mogą charakteryzować się wówczas zastosowaniem bardziej albo mniej kooperacyjnych lub konfrontacyjnych strategii, a nawet mogą prowadzić do preferowania strategii wykluczenia (zobacz na ten temat w dalszej części rozdziału). Mechanizm partyjny to z jednej strony konfiguracja partii politycznych w ramach konkretnego narodowego mechanizmu politycznego, a z drugiej układ wzajemnych powiązań pomiędzy partiami politycznymi i schematów zachowań, będący efektem międzypartyjnej rywalizacji, zdeterminowany w pierwszej kolejności walką o głosy wyborcze i koniecznością poszukiwania, w razie wielopartyjności, ewentualnych partnerów gotowych do wzięcia udziału w procesie formowania gabinetów koalicyjnych. Podejmując na tej podstawie próbę ustalenia istoty mechanizmu partyjnego, można przyjąć pewne określenia. Po pierwsze, to coś więcej niż tylko prosta suma partii politycznych aktualnych na narodowej arenie rywalizacji politycznej. W okolicy elementu "statycznego" (formatu mechanizmu partyjnego) występuje drugi, zwany dynamicznym (system mechanizmu partyjnego), którego istotę stanowi układ wzajemnych powiązań pomiędzy partiami politycznymi, starającymi się kooperować i rywalizować, na podstawie ustabilizowanych wzorcach zachowań. Po drugie, wzorce zachowań, charakteryzujące mechanizm partyjny, mogą podlegać zróżnicowanej instytucjonalizacji. Instytucjonalizacja mechanizmu partyjnego znaczy, iż zostają stworzone i podlegają stabilizacji określone schematy zachowań partii politycznych. Partia polityczna może przewidzieć w takich uwarunkowaniach, jakie działania zostaną podjęte poprzez pozostałe partie. Ujawniają się więc w kontaktach pomiędzy nimi pewne rutynowe zachowania. Konsekwencją instytucjonalizacji mechanizmu partyjnego staje się ustalenie "podstawowych konturów i zasad rywalizacji międzypartyjnej i zachowań", jak stwierdza S. Mainwaring w artykule Party Systems in the Third Wave z 1998 r. Jak już wspomniano, mechanizmy partyjne mogą różnić się poziomem instytucjonalizacji, czyli stabilnością, zasad i reguł gry politycznej, użytkowanych poprzez partie. Może się zdarzyć, iż mechanizm partyjny ulegnie deinstytucjonalizacji, a układ wzajemnych powiązań pomiędzy partiami - zmianom jakościowym. Znacząco częściej zdarzenie takie ujawnia się w systemach demokratyzujących się niż w demokracjach ustabilizowanych. W Peru i Wenezueli obserwowaliśmy w latach 90. mechanizm deinstytucjonalizacji mechanizmu partyjnego, którego rysem charakterystycznym stało się zastępowanie "klasycznych" partii politycznych (partii jako stabilnych struktur organizacyjnych, o wyraźnej orientacji grupowej, dysponujących ustalonym perspektywicznym programem) organizacjami o wyraźnie spersonalizowanym charakterze, które miały służyć konkretnym liderom jako środek do osiągnięcia sukcesu wyborczego (na przykład Alianza Cambio'90 Nueva Mayoria w Peru jako instrument w rękach prezydenta Alberto Fujimori czy Movimento V Republica w Wenezueli, "osobista" partia prezydenta Hugo Chaveza). Zdarzenie deinstytucjonalizacji sporadycznie występuje w demokracjach ustabilizowanych (na przykład Włochy w pierwszej połowie lat 90. czy Kanada), jednak ukształtowanie nowego jakościowo układu powiązań pomiędzy partiami następuje bardzo błyskawicznie, przy zachowaniu demokratycznych reguł gry. W dodatku może zdarzyć się i tak, iż następuje faktyczna "zamiana" partii (na przykład pojawiają się nowe, stare zmieniają nazwy), a więc przesunięcia w formacie mechanizmu partyjnego, lecz system rywalizacji w ogóle nie ulega ważnym zmianom (na przykład mechanizm partyjny V Republiki we Francji czy nawet mechanizm partyjny Kanady). Można ryzykować stwierdzenie, że poziom instytucjonalizacji mechanizmu partyjnego jest uzależniony (wprost proporcjonalnie) od takich czynników, jak na przykład wiek partii, ich umiejętność do zakorzenienia w społeczeństwie, stabilność reguł gry politycznej na poziomie wyborczym i parlamentarnym, "wiek" demokracji. Po trzecie, wzajemne powiązania pomiędzy partiami, konstytuujące mechanizm partyjny, podlegając procesowi instytucjonalizacji, wyznaczają strukturę przestrzeni rywalizacji mechanizmu politycznego (położenie partii wobec siebie na przykład w układzie lewica-prawica) i determinują charakter ofert programowych partii politycznych (przestrzeń programową). Z powodu można przyjąć, iż partie, dążąc do maksymalizacji zdobyczy wyborczych, prezentują równocześnie określone i preferowane w danej sytuacji strategie programowe i koalicyjne. Konkretna partia, znając pozycję innych partii w przestrzeni i treść ich manifestów wyborczych - a bardzo rzadko ustabilizowane partie dokonują nagłych i radykalnych zmian w tym zakresie - jest w stanie przesłać dość dokładne wiadomości "otoczeniu", odnośnie na przykład możliwych przetargów programowych i ich zakresu albo ewentualnych konfiguracji koalicyjnych. Partia polityczna, proponując tak zwany nowe sprawy problemowe (na przykład ochrona środowiska w latach 70., problem zaostrzenia prawa azylowego we Francji czy w Niemczech, ograniczenie modelu państwa dobrobytu w Danii i Szwecji), co do których w rywalizacji politycznej brak jest konsensu pośród pozostałych, może narazić się na izolację, co najmniej w układzie powiązań parlamentarnych, a w szczególności koalicyjnych. Po czwarte, rywalizacyjne powiązania pomiędzy partiami należy rozpatrywać na różnych poziomach mechanizmu politycznego, a w szczególności wyborczym i parlamentarno-gabinetowym. Skłania to wielu autorów do odróżnienia tak zwany wyborczego mechanizmu partyjnego od parlamentarnego (czy parlamentarno-gabinetowego). Format tego pierwszego mechanizmu, jest z reguły większy od drugiego. Partie po spełnieniu pewnych, niezbyt wymagających warunków, związanych z prezentacją list wyborczych, wchodzą bez przeszkód na arenę wyborczą. Demokratyczne mechanizmy polityczne unikają z reguły posługiwania się instytucjami, które mogłyby prowadzić do wykluczenia z rywalizacji wyborczej ustalonych sił politycznych i reprezentujących je partii. Wejście jednak partii do parlamentu może zostać utrudnione w wyniku wykorzystania restryktywnego mechanizmu wyborczego (na przykład większościowego) czy także pewnych instytucji prawa wyborczego (w systemach proporcjonalnych), takich jak na przykład klauzula zaporowa albo mały wielkość okręgu. W rezultacie nie wszystkim partiom, należącym do kategorii partii małych , nie udaje się sforsować bariery reprezentacji i wejść do parlamentu. Oba mechanizmy partyjne mogą się także różnić mechanizmami. Na arenie wyborczej partie dość regularnie próbują akcentować to, co je odróżnia od innych (na przykład programów), bo stają się one wówczas "wyraźniejsze" jako oferenci. W dodatku chęć przyciągnięcia ustalonych segmentów elektoratu każe partiom poznać nastroje i opinie wyborców i co najmniej koniunkturalnie stylizować treść manifestów wyborczych. Natomiast wejście do parlamentu znaczy niejednokrotnie dla partii akcentowanie tego, co je łączy, a co najmniej nie różni. Oferta programowa staje się poprzez to bardziej "wyrafinowana", w tym sensie, iż nie może blokować partii możliwości wzięcia udziału w przetargach koalicyjnych. Układ wyborczy może więc zachęcać partie do podejmowania działań polaryzacyjnych, jeśli to jest podyktowane presją ich grup elektoratu, a układ parlamentarno-gabinetowy - do działań depolaryzacyjnych, w szczególności wówczas, gdy zależy im na uzyskaniu ustalonych "zdobyczy" (na przykład stanowisk ministerialnych) albo (i) włączeniu się w mechanizm kształtowania polityki publicznej państwa. Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut, Mechanizmy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2004