Definicja Procesy globalizacji

Co oznacza Globalizacja i globalizm to terminy, które w ostatnich kilkunastu latach zrobiły zawrotną wręcz karierę w nauce i praktyce stosunków międzynarodowych, służąc do opisu zmian w tej dziedzinie stosunków socjalnych po zakończeniu zimnej wojny. O ile definicja "regionalizmu" w teorii i praktyce pojawiło się w XIX wieku, to o globalizmie jako procesie i zjawisku międzynarodowym zaczęto mówić dopiero w dekadzie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., w momencie zimnej wojny. W tamtym okresie definicja "globalny" zaczęto odnosić do polityki zagranicznej dwóch adwersarzy USA i ZSRR, którzy mieli status światowych (globalnych) supermocarstw dysponujących bronią masowego rażenia. Doktryny wojskowe tych mocarstw zakładały konflikt w skali globalnej. ZSRR i USA jako przywódcy mechanizmu zachodniego i komunistycznego oferowały dwie odmienne wizje porządku światowego w wymiarze politycznym i ekonomicznym. Przejawem tego była walka ideologiczna o prymat w świecie własnych wartości. Dla USA była to liberalna demokracja i gospodarka rynkowa, dla ZSRR - komunizm w skali światowej i wspieranie komunizmu w skali światowej). Zwycięstwo Zachodu w globalnej konfrontacji było, jak ujął metaforycznie amerykański badacz F. Fukuyama, końcem historii (the end of history) i od tej pory w skali światowej, globalnej, nastał czas liberalnej demokracji. W 1971 r. termin "globalny", jako zdarzenie geograficzne, obejmujące cały świat, po raz pierwszy pojawił się w słowniku Webstera. Inny znany badacz G. Modelski w 1972 r. użył terminu "globalizacja" dla opisania ekspansji europejskiego modelu integracji w świecie i jako politykę powstania poprzez ówczesną EWG światowego mechanizmu handlowego przez układy stowarzyszeniowe. Ogromną rolę w promowaniu terminu "globalizm" w rozumieniu światowym (mondial) odegrał znakomity badacz francuski F. Braudel, który w swoim dziele o ewolucji kapitalizmu mówił o tym, iż przyczynił się on do stworzenia gospodarki światowej (economie-monde). Zakończenie zimnej wojny stanowiło zasadniczą cezurę w przyspieszeniu mechanizmów globalizacji, gdyż nastąpiło swego rodzaju uwolnienie się wszelkich rodzajów aktywności ludzi, grup socjalnych, grup interesów i krajów z krępujących je zimnowojennych ograniczeń. Ujawniła się wtedy zasadnicza zmiana w strukturze stosunków międzynarodowych, bo podział na pierwszy świat (mechanizm zachodni), drugi świat (państwa realnego socjalizmu) i trzeci świat (państwa słabo rozwinięte) stracił na aktualności. W sensie ideowo-politycznym (global world) stał się w większym stopniu jednością, bo wszystkie państwa drugiego świata i zdecydowana przewarzająca część krajów trzeciego świata przystąpiły do budowy u siebie gospodarek rynkowych opartych na założeniach liberalnego modelu gospodarowania. Procesowi temu towarzyszyła bezprecedensowa liberalizacja wszelkich form obrotu międzynarodowego wspierana poprzez rozwój techniczny ułatwiający komunikowanie się we wszystkich dziedzinach życia w skali całego świata. To właśnie postęp środków masowego komunikowania się upoważnił jednego z uczonych M. McLuhana do stwierdzenia w dekadzie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, iż dzięki owym środkom łączności ludzie w całym świecie odnoszą wrażenie, iż żyją w globalnej wiosce. Aktualnie użytecznym terminem użytkowanym w analizie mechanizmów globalizacji jest "kompresja czasu - przestrzeni" (time-space compressioń), która prowadzi do tego, iż świat jest postrzegany jako jedno miejsce (single place) zamieszkiwane poprzez pojedynczą wspólnotę. Nasileniu się mechanizmów globalizacyjnych w ostatnich dwóch dekadach towarzyszy wielka podaż analiz i badań na ten temat, równocześnie brak jest zgody co do ich istoty, bo - jak to zazwyczaj bywa w naukach humanistycznych i socjalnych - sporo zależy od indywidualnego postrzegania i mechanizmu wartości, wedle którego ocenia się badaną rzeczywistość. Można przyjąć, iż globalizacja to wielowymiarowy mechanizm zmiany warunków życia ludzi, grup socjalnych i społeczeństw w skali całego świata (globu), zmiany która obejmuje sferę świadomości i wzorce zachowań, reguły funkcjonowania wszelkich instytucji socjalnych, w tym państwa i relacje pomiędzy nimi. Pojęcie ta mogłaby implikować, iż mamy do czynienia z procesem globalizacji jako jedynym i unikalnym zjawiskiem o jednoznacznie ustalonych cechach. W rzeczywistości tak nie jest, bo mamy do czynienia z różnymi procesami globalizacyjnymi w różnych dziedzinach życia, które są nieporównywalne, na przykład globalizacja zagrożeń ekologicznych, upowszechnianie się wzorów zachowań kulturowych w skali globalnej, globalizacja w sferze finansów, produkcji i handlu. Użycie liczby mnogiej tu jest ze wszech miar zasadne i taki także przyjęto tytuł tego rozdziału. Działając względami praktycznymi skłonni jesteśmy posługiwać się definicją "mechanizm globalizacji", jako uogólnieniem całościowej zmiany w relacjach międzynarodowych. Znaczy to, iż w obydwu ujęciach globalizacji nie ma sprzeczności merytorycznych i językowych. Wielowymiarowość procesu globalizacji przejawia się w tym, iż obejmuje ona wzajemnie związane interakcje o charakterze ekonomicznym, politycznym, kulturowym, technologicznym, ideologicznym. Tak ogromna jego złożoność sprawia, iż mechanizmy globalizacji są obiektem badań i analiz nie tylko szeroko rozumianych nauk humanistycznych i socjalnych (historia, prawo, socjologia, politologia i edukacji o relacjach międzynarodowych), lecz również ekonomii, nauk ścisłych, medycyny, nauk rolnych i ochrony środowiska. Także postrzeganie mechanizmów globalizacji poprzez różne narody jest zasadniczo odmienne. Tak więc dla obywateli Rosji i krajów poradzieckich, upadek Związku Radzieckiego jest traktowany jako przejaw globalizacji. Dla Polski i innych krajów Europy Środkowej globalizacja kojarzy się z obaleniem komunizmu, budową gospodarki rynkowej, ustroju demokratycznego i otwarciem na świat zewnętrzny, czego przejawem jest członkostwo w NATO i UE. W tym regionie globalizacja jest również regularnie postrzegana jako zagrożenie dla szablonowych wartości, takich jak suwerenność państwa. Dla zdecydowanej większości słabo rozwiniętych krajów Południa (Ameryka Łacińska, Afryka, Bliski Wschód i Azja Południowa) globalizacja to "westernizacja", a więc mniej albo bardziej świadome narzucanie wartości Zachodu tamtejszym społeczeństwom. Wreszcie dla samego Zachodu, globalizacja znaczy ekspansję ekonomiczną w uwarunkowaniach wolnego rynku w skali całego świata. W ostatnich latach, w szczególności w stanach zjednoczonych ameryki, globalizacja rozpoczyna być ujmowana coraz częściej w kategoriach zagrożeń terrorystycznych. Różnorodność mechanizmów globalizacji w poszczególnych dziedzinach życia nie znaczy, iż nie posiadają one pewnych wspólnych i uniwersalnych cech i poprzez to dających się porównać. Spoiwem łączącym różne oblicza mechanizmów globalizacji jest przestrzeń geograficzna, bo istotą globalizacji jako zjawiska społecznego to jest, iż interakcje socjalne wychodzą poza swój lokalny zasięg stając się na początku regionalnymi, a potem globalnymi. U podłoża rozszerzania się w wymiarze poziomym interakcji socjalnych aż do momentu, kiedy obejmują one wszystkie albo prawie każde społeczności w globalnej skali jest pomniejszenie rangi granic politycznych, ekonomicznych, kulturowych i innych pomiędzy krajami. W wyniku tego świat staje się bez pośpiechu, jeżeli użyć sformułowania japońskiego uczonego K. Ohmae, światem bez granic (The Borderless World). W takim świecie interakcje i transakcje rozwijają się dynamicznie pod względem wielkości i ilości (wolumenu). Stąd bardzo użyteczne w mierzeniu wyznaczników globalizacji są takie wskaźniki, jak: ruch osobowy i turystyczny w świecie, handel międzynarodowy, międzynarodowe przepływy kapitału. Pomniejszenie rangi granic sprawia, iż wymienia się znaczenie tradycyjnie rozumianej przestrzeni geograficznej jako zbioru punktów i linii (w tym granic) na powierzchni globu ziemskiego. Zmiana owa bazuje na tym, iż bycie w danym miejscu geograficznym nie jest żadną przeszkodą w kontaktach pomiędzy ludźmi i społeczeństwami, tym bardziej iż rozwój technologiczny przyczynił się znakomicie do obniżenia wydatków transportu i komunikacji. Istota mechanizmów globalizacji bazuje zatem na przechodzeniu od lokalnych aż do światowych w skali globalnej interakcji w następującej sekwencji: interakcje o charakterze lokalnym w danym kraju; interakcje o zasięgu krajowym - w skali całego państwa; interakcje międzypaństwowe; interakcje transgraniczne o charakterze państwowym; interakcje międzynarodowe regionalne; interakcje globalne, jest to takie, które obejmują cały glob ze wszystkimi krajami albo wybitną ich większością.   Należy jednak zauważyć, iż nie znaczy to pomniejszenia znaczenia roli czynnika geograficznego jako ważnej determinanty wszelkich zachowań socjalnych i stosunków międzynarodowych. Wręcz przeciwnie, pomimo przejawiania się wspomnianej kompresji czasoprzestrzennej, gdzie bariery przestrzenne stają się coraz mniej istotne, ujawnia się specyfika i różnorodność poszczególnych przestrzeni geograficznych. Różna jest także ich ranga w świecie, czego odpowiednikiem może być to, iż w globalnym świecie finansów międzynarodowych, inwestycje kapitałowe charakteryzują się nadzwyczajną geograficzną koncentracją. Podobnie jest z produkcją przemysłową i rolną w świecie. Należy również zauważyć, iż czynnik geograficzny nie stracił na znaczeniu i iż nikt nie ogłosił końca geopolityki jako sposoby uprawiania polityki zagranicznej państwa w połączeniu z przestrzenią geograficzną. Definicje i istoty mechanizmów globalizacji nie sposób rozpatrywać w oderwaniu od dziedziny stosunków międzynarodowych, która jest obiektem naszych studiów. Otóż należy zauważyć, iż definicje "globalizacja (mechanizmy globalizacji)" i "relacje międzynarodowe" nie są synonimami, tzn. iż nie mogą być stosowane zamiennie. Obiektem globalizacji są interakcje socjalne i mechanizmy zmian, w trakcie gdy obiektem stosunków międzynarodowych są państwa i ich działania (polityka zagraniczna) i oddziaływania pomiędzy nimi (stąd przymiotnik międzynarodowy). Różnice dotyczą także sposobów badania obydwu dziedzin. W badaniu stosunków międzynarodowych koncentrujemy się w pierwszej kolejności na kraju (stąd mówimy o państwowocentrycznym spojrzeniu na tę dziedzinę, o czym zaświadcza chociażby treść tego podręcznika. Istotnym elementem konstytuującym jest również to, iż rozwinięto teorie stosunków międzynarodowych i polityki zagranicznej. Zupełnie odmiennie ma się kwestia z globalizacją, która z racji na własną złożoność, ma element badania na tyle szeroki, iż niezbędne jest sięganie do dorobku wielu nauk, stąd nie ma jednej teorii globalizacji, lecz sporo regularnie konkurujących ze sobą sposobów objaśnień. Nie należy zapominać, iż pomiędzy stosunkami międzynarodowymi a globalizacją istnieje związek przyczynowo-skutkowy, który przejawia się w dwóch formach. Po pierwsze, pomniejszenie roli granic jako istotny bodziec mechanizmów globalizacji, dokonało się z suwerennej woli krajów upatrujących w tym sposobność zaspokojenia swych potrzeb i interesów na coraz wyższym poziomie. To decyzje krajów leżą u podstaw liberalizacji wszelkich form obrotu międzynarodowego. Przewarzająca część z nich adaptuje się do międzynarodowych standardów i reżimów liberalizacyjnych. Przy-kładem takiego państwa są Chiny, które w 2001r. przystąpiły do WTO akceptując reguły i zasady otwierania się na zewnątrz. Było to wyrazem uznania faktu, iż włączenie się w mechanizmy globalizacji może być korzystne. Inne państwa i mocarstwa, takie jak USA czy UE inicjują liberalizujące przedsięwzięcia, stąd mówimy, iż są one inicjatorami mechanizmów globalizacji. Możemy więc uznać, iż odpowiednie działania w polityce zagranicznej państwa w formie liberalizacji obrotu zagranicznego są istotnym, jeżeli nie głównym źródłem mechanizmów globalizacji. Po drugie, związek pomiędzy procesami globalizacji a stosunkami międzynarodowymi przejawia się w tym, iż ma miejsce stopniowe i wzajemne przenikanie wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa. Mechanizm ten ustala się również mianem internacjonalizacji albo umiędzynarodowienia. Mówimy na przykład, iż sfera polityki wewnętrznej podlega internacjonalizacji, kiedy zewnętrzne wartości i standardy są przyjmowane albo modyfikowane, użytkowane w praktyce, internalizowane. Wykorzystywanie prawa międzynarodowego w państwo owym porządku jest idealną ilustracją tego zjawiska. Tak więc internacjonalizacji i globalizacji nie należy utożsamiać, bo to pierwsze definicja odnosi się bardziej do skutków mechanizmów globalizacji, lecz główną jego właściwością to jest, iż w każdym kraju przejawia się ono w odmienny sposób. Internacjonalizacja życia poszczególnych narodów i krajów ma swoją specyfikę. Nie sposób zatem pominąć regularnie spotykanego w poezji przedmiotu definicje "internacjonalizm". Odnosi się ono do ideologii, doktryn i koncepcji, gdzie kładzie się nacisk na uniwersalny, a więc ogólnoświatowy charakter pewnych zjawisk, takich jak: ruchy pokojowe i ekologiczne, istnienie światowej kultury i społeczności światowej, uniwersalny charakter praw człowieka. Internacjonalizm jest przejawem swoistego idealizmu i wiary w istnienie wspólnoty interesów i wartości w skali światowej. W świetle powyższych uwag możemy sformułować pogląd, iż liberalizacja i internacjonalizacja to dwa definicje spajające sferę mechanizmów globalizacji i stosunków międzynarodowych. Postępowi stosunków międzynarodowych towarzyszyły mechanizmy globalizacji, których dynamika i zakres były i są wyznaczane poprzez liberalizację i internacjonalizację. Dlatego absolutną rację mają dwaj znani amerykańscy naukowcy stosunków międzynarodowych, którzy pytają na ile ogromne zainteresowanie problematyką globalizacji w ostatnich latach jest oryginalne, a na ile jest kontynuacją poprzednich dyskusji na ten sam temat? Jako odpowiedź na to pytanie utrzymują iż ogromne zainteresowanie globalizacją w ostatniej dekadzie jest porównywalne tylko z dekadą lat siedemdziesiątych XX w., kiedy w centrum uwagi była współzależność. Piszą oni, iż: "Globalizm to stan stosunków międzynarodowych obejmujący sieć współzależnych międzykontynentalnych interakcji, ujawniających się w czasie ekonomicznej i socjalnej zamiany. Współzależność odnosi się zatem do sytuacji, gdzie ma miejsce wpływ pomiędzy krajami albo pomiędzy uczestnikami w różnych krajach. Stąd globalizm to pewien typ współzależności, lecz odnosi się do wielopoziomowej struktury powiązań (nie zwyczajnych związków} o międzykontynentalnym charakterze. Współzależność i globalizm są wielowymiarowe, lecz zazwyczaj są definiowane tylko w kategoriach ekonomicznych. W rzeczywistości istnieje sporo form globalizmu: ekonomiczny, wojskowy, socjalny, kulturowy i w zakresie ochrony środowiska". Analizując związek globalizacji i stosunków międzynarodowych, należy dokonać rozróżnienia pomiędzy trzema wzajemnie uzupełniającymi się kategoriami pojęciowymi, których treści są odmienne.   Globalizm, który może występować w dwojakim znaczeniu: - jako właściwość polityki zagranicznej mocarstw, gdy mówimy na przykład o globalnej polityce USA. To jest jedno z mierników uznania ich za mocarstwa globalne; - gdy definicja globalizmu wiążemy z problemami o charakterze globalnym: terroryzmem, pomocą rozwojową, zagrożeniami ekologicznymi, wyścigiem zbrojeń, głodem i tym podobne Globalizacja i/albo mechanizmy globalizacji rozumiane jako mechanizm zmian w relacjach międzynarodowych. Globalność, to właściwość powiązań i interakcji pomiędzy uczestnikami stosunków międzynarodowych. Wedle tego kryterium wartościujemy je jako lokalne, regionalne i globalne. Globalność jako właściwość staje się atrybutem coraz większej liczby zjawisk i mechanizmów, na przykład globalność kultury masowej, globalny a nie regionalny charakter stosunków USA-Chiny.   Źródło: E. Haliżak, R. Kuźniar, Relacje międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006