Definicja Prawosławie

Co oznacza Prawosławie (z ros. prawosławije - poprawne wysławienie, "poprawne oddanie Bogu chwały") - jedno z trzech głównych (w okolicy katolicyzmu i protestantyzmu) wyznań chrześcijańskich, powiązane własnymi korzeniami z powstaniem i postępem Cesarstwa Bizantyjskiego i z państwami pozostającymi pod jego wpływami kulturowymi i politycznymi^ W 1985 r. doliczono się w świecie około 160 mln prawosławnych (w ZSRR wg źródeł radzieckich - od 80 do 100 min). Przewarzająca część wyznawców stanowią Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, narody fińskojęzyczne Powołża, nadto Czuwasze i Mołdawianie (Rumuni), część narodów zakaukaskich (na przykład Gruzini, południowi Osetyńcy), a na rozległych obszarach Syberii raczej Jakuci i Burjaci (regularnie w połączeniu z miejscowymi wierzeniami szamanistycznymi). Prawosławie wyznaje niemal połowa mieszkańców Jugosławii (raczej Serbowie, Czarnogórcy, Macedończycy) i przewarzająca część wierzących w Rumunii (około 80%), w Bułgarii (powyżej 80%), w Grecji (około 97%) i na Cyprze (powyżej 70%). W diasporze żyją prawosławni: w Albanii, Czechosłowacji, w Polsce, w Finlandii (Karelowie) i niemal we wszystkich państwach Europy Zachodniej. Duże ekipy prawosławnych znajdują się w Afryce Północnej i Środkowej, na Bliskim Wschodzie, w państwach Dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia), a również w stanach zjednoczonych ameryki i Kanadzie. Liczba wyznających prawosławie maleje w państwach z postępującymi procesami laicyzacyjnymi i propagandą ateistyczną (na przykład w Związku Radzieckim, w Rumunii, w Jugosławii). Organizacja kościołów prawosławnych (na przykład w relacji do katolickich) jest strukturalnie mniej scentralizowana. Poszczególne narodowe kościoły prawosławne są niezależne i autonomiczne - odmiennie: autokefaliczne (grec. auto - sam; kephale - głowa) od ekumenicznego patriarchatu w Konstantynopolu. W takich lokalnych kościołach szczególnie rozległe są kompencje soborów. Odpowiednio z doktryną prawosławia ta wielość kościołów narodowych (autokefalicznych) nie przeczy nadrzędnej jedności Kościoła Bożego. W obrzędach prawosławia w ZSRR przeważa język staro-cerkiewno-słowiański; lecz w pozostałych dopuszczalne są języki narodowe (na przykład rumuński, serbski, grecki). W dobie Bizancjum (druga połowa V w.) powstały cztery samodzielne pariarchaty: konstantynopolski, aleksandryjski, antiochijski i jerozolimski. Zarządzali nimi patriarchowie (grec. patriarches - naczelnik rodu) z sporymi uprawnieniami administracyjnymi i kultowymi. W 1589 r. powstał samodzielny patriarchat moskiewski, a w czasach nowożytnych powstały dalsze (cypryjski, gruziński, serbski, rumuński, grecki, bułgarski). Aktualnie działa 15 kościołów autokefalicznych. Podstawy socjalne, kulturowe, obyczajowe, polityczne i ideologiczne prawosławia wykształciły się w specyficznym środowisku duchowym Bizancjum, przed schizmą chrześcijaństwa (1054 r.).(Dogmatyka prawosławia oparta jest pisemnie Św. i tradycji. Z kościoła starożytnego pochodzi "Wyznanie Wiary"; najczęściej z dorobku pięciu pierwszych soborów - raczej z Nicei (325 r.) i z Konstantynopola (381 r.). Z kolei "Wykłady Wiary" (odmiennie "Księgi Symboliczne") prawosławia pochodzą już z okresu po schizmie) Dotyczą one takich spraw, jak tajemnicy Trójcy Św., Jezusa Chrystusa jako Boga i Człowieka, odkupienia ludzkości od grzechu pierworodnego, dogmatu Chrztu Św. i wiary w życie pozagrobowe. Uwzględnia się także w prawosławiu późniejsze wykłady wiary - jak przygotowane poprzez patriarchę jerozolimskiego Dosyteusza (1672 r.), czy metropolity moskiewskiego Filareta Drozdowa. Kościół prawosławny nie uznaje dogmatów katolickich stworzonych po VII soborze powszechnym. Prawdy wiary Chrystusa i apostołów są niezmienne i nie mogą być doskonalone poprzez człowieka (na przykład liczba i treść dogmatów). Prawosławie odrzuciło obowiązujące w katolicyzmie dogmaty o czyścu, o niepokalanym poczęciu i wniebowzięciu NMPanny, o pierwszeństwie św. Piotra pośród innych apostołów, o prymacie biskupa Rzymu (papieża) w widzialnym Kościele Powszechnym, a w szczególności jego nieomylności w kwestiach dogmatyczno-doktrynalnych. Prawosławni uważają, że szereg problemów religijnych (na przykład ustrój Kościoła, natura człowieka, kwestie sakramentów świętych) wykracza poza sferę dogmatów. Zauważalna jest w tej religii tendencja do zachowania najmniejszej liczby dogmatów, które nie mają takiego charakteru rygorystycznego i obligatoryjnego jak na przykład w protestantyzmie. Prawosławni odróżniają to, w co wierzyć trzeba koniecznie, od tego, w co warto wierzyć i tego, w co wierzyć można. Prawosławie jest w swej istocie konserwatywne - w jego religijnej doktrynie i dogmatyce wszelakie zmiany i przeobrażenia zachodzą bez pośpiechu i sporadycznie. Wydziela się dogmaty i zasady (kanony). Pierwsze wyrażają to, co niezmienne w Objawieniu; a drugie to, co zmienne w swych formach historycznych. W kwestiach wątpliwych i spornych istotne są także wypowiedzi autorytetów teologii o charakterze opiniodawczym (tak zwany teologumeny). W teologii i w praktyce religijnej prawosławia przeważają treści uczuciowe i mistyczne. Prawdy religijne należy przeżyć, a nie nadawać im wyłącznie sensu gotowych dogmatów. Teologia tej religii - mająca tyle związków z ascezą i liturgią - ma charakter nieco pozaracjonalny. Poprawna pobożność to rodzaj przeżycia, przez rozbudowaną liturgię i współuczestnictwo w tworzeniu "niebios na ziemi". W intuicyjno-uczuciowym przeżywaniu religijnym istotne są także pierwiastki magiczno-mistyczne. Fundamentem doktryny religijnej prawosławia - podobnie jak katolicyzmu czy protestantyzmu - są teksty Pisma Św. Rola Biblii w prawosławiu nie jest tak wszechobecna, jak w protestantyzmie. Podkreśla się, że Pismo Św. powstało z inspiracji Boga i zawarte są w nim prawdy zarówno historyczne, jak i pozaczasowe (wieczne). Biblię czytają prawosławni lub w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, lub w językach narodowych. Odróżniają oni życie boskie, demoniczne i ludzkie. Ich Bóg, którego tajemnica przejawia się w Trójcy Św., jest poza zasięgiem naszych pojęć rozumowych i podlega - podobnie jak człowiek - mechanizmom ontologicznym, ponieważ także ontologiczne są stosunki zachodzące pomiędzy ludzką naturą a Bogiem - zachodzą one w Bogoczłowieku. Człowiek w swej istocie oscyluje między anielską duchowością a materialnością natury. Mamy tu do czynienia "z ontologią przebóstwienia" - odmiennie: wzajemnych przeistaczających przenikań energii Boga i rzeczy. Energia boska przeistacza się w materię ziemską. Tylko w Bogu to jest, co przedwieczne i niewypowiedzialne. Jezus Chrystus jest wcielonym Bogiem, Panem i Zbawcą. Całe ludzkie bytowanie jest przeniknięte obecnością Boga - od swej "prehistorii" w raju, aż po życie pozagrobowe każdego człowieka. Chrystus sprowadza światło z nieba i oświeca ludzi, zaś człowiek w swej naturze ulega "ubóstwieniu" (apotheosis). Człowiek jest więc bytem nawiedzonym poprzez Boga, a w każdym wierzącym jest pełnia bóstwa. Obraz Boży jest w człowieku, który jest w swej naturze żywym projektem Boga". Ciało Chrystusa jest nie tylko w Eucharystii; "ubóstwienie" materii jest również możliwe (np, w ikonach). W swej doktrynie moralnej prawosławni podkreślają skłonność każdego człowieka do dobrego działania. Nie ma także przeciwieństw pomiędzy grzechem a łaską. Zbawienie może być zarówno w życiu wiecznym (pozagrobowym), jak ziemskim. Grzech pierworodny (z jego strasznymi skutkami) nie przechodzi z pokolenia na pokolenie; zdegradował on ludzką naturę, lecz ludzkość nie ponosi odpowiedzialności za gest Adama i Ewy w raju. Cielesność w następstwie grzechu pierworodnego została skażona tylko w cechach drugorzędnych i może od tego być oczyszczona już na ziemi. Prawosławni przyjmują teorię apokastazy; głosi ona, że Bóg przebaczy kiedyś wszystkim, nawet szatanowi (sprawcy wszelkiego zła); odmiennie nie byłby Bogiem Wszechmiłosiernym. Boskie miłosierdzie zawsze góruje nad surową sprawiedliwością. Prawosławne koncepcje moralne to nie schematy pojęciowe, lecz wskazania praktyczne na rzecz kształtowania "doskonałości chrześcijańskiej". Reguły dobra moralnego to nie tyle normy moralne, ile nasza zgodność postępowania z "przekonaniem ogółu wiernych"; ponieważ także myśli, dążenia i działania winny zespolić wszystkich wyznawców tej religii. Odpowiadają oni zbiorowo za mechanizm ludzkiego "odrodzenia się" i "przebóstwienia". Doskonałość i duchową równowagę przynieść człowiekowi może tylko asceza, jako najskuteczniejsza forma uwolnienia się człowieka od spraw tego świata (jako odrzucenie grzechu zmysłowości i zarazem przywrócenie jedności z Bogiem). Asceza jest rodzajem mistycznego doświadczenia poprzez nieustanną modlitwę i trzeźwość duchową. Tylko w ascezie człowiek "oczyszcza się" (katharsis) i osiąga stan daleki od destruktywnej namiętności (aptheia). Ascetyzm czyni człowieka świętym; daje mu nowy stan bytowania organicznego. W ascetycznej ekstazie i modlitwie "duch" może "wyjść z ciała", i uczynić doskonalszą naszą duszę, która jest "zwierciadłem Boga". Dlatego także w prawosławnej religijności szczególnie spora rola przypada życiu klasztornemu, stanowiącemu nawrót do tradycji wczesnochrześcijańskich i wschodnich (na przykład bizantyńskich). Eklezjologia prawosławna przyjmuje, że Kościół jest organizacją pośredniczącą w nadzwyczajnie istotnym dziele zbawienia wszystkich ludzi. Misterium Kościoła Bożego jest uznawane za ponadczasowe i ponadhistoryczne. Ważnymi znamionami Kościoła jest jego jedność, świętość, powszechność i apostolskość. Jedność wewnętrzna Kościoła bazuje na wewnętrznej łączności wiernych z Duchem Św. Formy nauczania, kult, sakramenty święte i ustrojowe ramy tworzą jedność zewnętrzną Kościoła prawosławnego. Źródłem i podstawą świętości Kościoła jest Duch Św.; z jego łask czerpie Kościół nieomylność w nauczaniu. Powszechność (katholikos) Kościoła znaczy w prawosławiu tyle, co soborność (ros. sobornost), a więc "wspólne życie wszystkich wiernych w prawdzie, miłości i wolności". Soborność zakłada wielorakość więzów pomiędzy poszczególnymi kościołami krajowymi i zarazem dopuszczanie ludzi świeckich do aktywnego zajmowania się sprawami kościelnymi. W Kościele prawosławnym najwyższą władzą jest sobór powszechny, którego orzeczeń nie traktuje się jednak jako nieodwoływalnych. Uznaje się prawomocność postanowień jedynie siedmiu pierwszych soborów, jest to z lat 325-787; od kilku lat trwają przygotowania do otwarcia soboru ósmego. Współczesne prawosławie nie ma precyzyjnie określonej doktryny prawnej i społeczno-politycznej. Prawo w tym Kościele nie jest w pełni skodyfikowane, jednakże część kanonów w nim obowiązujących jest już przestarzała. Prawo to obecną formę przyjęło około X w. w tak zwany Księdze Sternika (jest to prowadzącego Kościołem), a uzupełnione zostało z połowy XIX w. tak zwany Syntagmą ateńską zawierającą między innymi kanony apostolskie i reguły Ojców Kościoła. W prawosławiu stosuje się tak zwany ekonomię, a więc zawiesza się pewne reguły prawa przy niezmiennej ich treści. Mocno akcentuje się w nim rolę państwa w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym. W czasach państwa bizantyńskiego i w Rosji carskiej władca czy cesarz (car) traktowany był - w sensie wykonywania władzy państwowej i autorytetu duchowego - jako namiestnik Boga na ziemi. W prawosławnej Rosji car był źródłem prawa kościelnego, ustalał święta kościelne, zatwierdzał i mianował najwyższych dostojników kościelnych łącznie z patriarchą. Religia ta była moralną i polityczno-ideologiczną podporą autokratyzmu rosyjskiego; wydatnie współdziałała ona w procesach rusyfikacyjnych (na przykład w Polsce, w społeczeństwach nadbałtyckich). Kult w prawosławiu wydatnie przeważa nad jego doktryną. Zachowawczość tej religii przejawia się właśnie w liturgii i kulcie, regularnie w formie drobiazgowych regulaminów i nakazów. W strojach i przepychu liturgicznym widoczne są wpływy ceremoniału bizantyńskiego. Liturgia i kult religijny cechuje się wielością i różnorodnością czynności obrzędowych. Przez światło, ciepło i intymność liturgia ma gwarantować związek wiernych z Bogiem i niebem. Kościół ten to "życie Boga w ludziach", to wspólnota sakramentalna (eucharystyczna) liturgia chrześcijańska. Mocno się podkreśla w tej religii kult zmarłych, przez modlitwy, prośby, śpiewy, wypominki, ofiary). W myśl prawosławnych zmarli cierpią i żyją nadal, gdyż zgon fizyczna jest tylko etapem w długim procesie zbliżania się człowieka do Boga. Wszelakie ludzkie dobro i zło będzie osądzone u kresu ziemskiego bytowania ludzi (w trakcie Sądu Ostatecznego). W prawosławiu istnieje rozbudowany kult świętych, którzy pomagają ludziom w doskonaleniu się duchowym, na przykład patriarchowie ze Starego Testamentu, apostołowie, męczennicy, święci kanonizowani. Rozpowszechniony jest kult Jana Chrzciciela, Piotra i Pawła, św. Mikołaja, Jerzego Zwycięzcy. Poszczególne ziemie, a nawet parafie, mają swych świętych opiekunów. W cerkwiach poszczególnym świętym przydziela się oddzielne ołtarze. Dostępny jest także kult "wszystkich świętych na ziemi rosyjskiej jaśniejących". Szczególnie silny jest w tej religii kult Matki Boskiej - Marii Bogurodzicy, przejawiający się w hymnach liturgicznych, w rozlicznych nabożeństwach (na przykład Narodziny Matki Boskiej, Zaśnięcie Marii Panny), w ikonografii, w konsekrowaniu świątyń, w rozlicznych świętach maryjnych. Nabożeństwa prawosławne odprawiane są wg ustalonych cykli czasowych w języku staro-cerkiewno-słowiańskim albo w językach narodowych. Mistyczny charakter nabożeństw i ceremonialna symbolika mają podnieść pobożność wiernych, uczyć ich kontemplacyjności (ześrodkowania uwagi na kwestiach ponadziemskich), uczucia pokory wobec ograniczoności sił ludzkich, a również radości z mistycznego bytowania ludzi. Szczególnie uroczyste są nabożeństwa pontyfikalne odprawiane poprzez biskupów w asyście księży i diakonów w bogatych strojach i z bardzo nastrojowym śpiewem kościelnym. W barwnych, ruchliwych i nastrojowych nabożeństwach prawosławia spora rola przypada śpiewowi i głośnym modlitwom. Śpiew chóralny i solowy zastępuje tu muzykę instrumentalną. Od VI w. prawosławne nabożeństwa zasadnicze składają się z trzech części: przygotowania, liturgii katechumenów i liturgii wiernych. Istotą nabożeństwa jest ofiara (anafora) i anamneza a więc wspomnienie dzieł Chrystusa (w katolicyzmie - konsekracja) i epikleza (modlitwa o przemienienie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa). Wierni śpiewają jedynie hymny i psalmy i recytują teksty "Wyznania Wiary" i "Modlitwy Pańskiej". Nabożeństwa odbywają się wg potrójnego układu cyklicznego z biegiem dni tygodnia (w każdy dzień przypada inna modlitwa. Drugi cykl dwumiesięczny ma także swoje zestawy hymnów kościelnych. Wreszcie w cyklu rocznym w każdym jego dniu wyznaczono uroczystość jakiegoś świętego, względnie istotne wydarzenie z dziejów Kościoła (na przykład Boże Narodzenie, Wielkanoc, Ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa, Dzień Błogosławieństwa i tym podobne). Poza 12 większymi świętami w prawosławiu liczba świąt i uroczystości naprawdę przekracza liczbę dni w roku. Istotnym elementem nabożeństw jest architektura świątyń prawosławnych, ich wystrój wewnętrzny, i obfitość i bogactwo ikon. Cerkwie nawiązują do budownictwa bizantyńskiego, państw bałkańskich i Rusi (na przykład styl Nowogrodu Wielkiego, Moskwy). Buduje się je w planie podłużnego prostokąta, kwadratu, koła albo łacińskiego ośmiokąta. Budowane są w formie wydłużonego czworoboku i mają (jak okręt) płynąć ku Wschodowi. Budynek świątyni ma wyobrażać świat, a kopuła sklepienie niebieskie. Istotnym elementem cerkwi jest różnokształtna kopuła, na przykład w formie półkola (w architekturze bizantyńskiej), hełmu (w architekturze nowogrodzkiej), czy cebuli (w budownictwie kościelnym Moskwy). We wnętrzu cerkwi istnieje istotna przegroda w formie potrójnych drzwi oddzielających mniejszą część budynku, jest to ołtarz (zwany tronem), od części przeznaczonej dla wiernych. W kulcie i sztuce sakralnej prawosławia specjalna rola przypada ikonom. Początkowo oznaczały one jedynie osobę świętą łub religijną scenę. "Żywa i uświęcona" ikona jest metodą sztuki boskiej, rodzajem teologii obrazu (grec. eikon - obraz, wyobrażenie), chwały, piękna i dojrzałości. Jako ekspresywne formy przekazu treści religijnych ikony oddziaływają na nasze zmysły, przeżycia, widzenia, duchowe doświadczenie. Malowane są wg ustalonych zasad (tak zwany kanon ikonograficzny) - wyraziście i symbolicznie, na przykład przez postacie Boga, Matki Boskiej i świętych, a również różne obrzędy i treści prawd wiary (ikony nabożne). Przedstawiają zwykle świat nadprzyrodzony różny od ziemskiego (na przykład nieruchome, wyimaginowane figury, złote obramowania, odrębne mechanizmy wyobrażeń przestrzennych). Ikony czczone są zarówno w cerkwiach, jak i domach mieszkalnych. Wierni klękają przed nimi, żegnają się i całują, ozdabiając je nadzwyczajnie bogato i wymyślnie, przypisując im działanie cudowne. Szczególnie wiele jest ikon św. Mikołaja Cudotwórcy (uchodzi on za patrona zarówno kupców, jak i rolników; jest obrońcą biednych i upośledzonych). Od początków VIII w. toczyły się słynne duży dotyczące kultu obrazów świętych, a przeciwstawiała się mu sekta obrazoburców (ikonoklastów). Na tle różnic dogmatyczno-ideologicznych w prawosławiu dochodziło do sporów, a nawet rozłamów. Zwolennicy ustalonych sekt głosili radykalne poglądy ideowo-dogmatyczne, socjalne i polityczne. W XVII w. pojawili się na przykład raskolnicy (ros. raskoł - rozłam), przeciwnicy reform patriarchy Nikona, dążącego do scentralizowania i upaństwowienia cerkwi rosyjskiej, pozbawienia jej samorządności (jest to soborności); raskolnicy potępieni zostali poprzez synod moskiewski w 1666 r., a ich lider protopop Awwakum kilkakrotnie zsyłany był na Sybir, a nareszcie spalony na stosie za reformatorskie przekonania religijne (atakował nadmierną obrzędowość i zbytnie sformalizowanie prawosławia, nieprzestrzeganie prawd i nakazów ewangelicznych w życiu społecznym). Z raskolnictwa wyłonił się potem prężny ruch staroobrzędowców, a również inne sekty, jak chłystów, skopców, czy mołokanów. Zwolennicy sekt domagali się nie tylko rewizji ustalonych dogmatów i kanonów prawosławia, lecz także krytykowali w Rosji przedrewolucyjnej mechanizm pańszczyźniany i policyjno-autokratyczny charakter państwa. Prawosławni biorą aktywny udział w światowym ruchu ekumenicznym. Patriarcha Konstantynopola już w 1920 r. ogłosił wstępny program działania w kierunku zjednoczenia kościołów chrześcijańskich. Po II wojnie światowej prawosławni są obecni w pracach Światowej Porady Kościołów. W 1965 r. formalnie zniesiona została ekskomunika papiestwa na Kościoły wschodnie. W 1964 r. doszło do pierwszego spotkania papieża Pawła VI z patriarchą Konstantynopola Athenagorasem, na którym wyrażono wolę dalszej współpracy katolicyzmu z prawosławiem (w 1970 r. patriarcha przybył z oficjalną wizytą do Rzymu). Papież Jan Paweł II złożył w listopadzie 1979 r. oficjalną wizytę patriarsze Dymitriosowi w Konstantynopolu (papież uczestniczył w nabożeństwie prawosławnym, a patriarcha w katolickim). W 1983 r. na zgromadzeniu generalnym Światowej Porady Kościołów prawosławni wystąpili z pakietem inicjatyw pokojowych i rozbrojeniowych. Przez wzgląd na obchodami tysiąclecia Chrztu św. Rusi (czerwiec 1988 r.) papież Jan Paweł II ogłosił posłanie, gdzie wysoko ocenił wartości duchowe, moralne i cywilizacyjne prawosławia. Pogłębiają się także związki duchowe i organizacyjne pomiędzy prawosławiem a protestantyzmem (w Europie Zachodniej i na kontynencie amerykańskim). Źródło: Z. Drozdowicz (red.), Zarys encyklopedyczny religii, Poznań 1992