Definicja Max Scheler

Co oznacza Max Scheler, urodzony w 1874 roku w Monachium w rodzinie chrześcijańsko-żydowskiej, studiował psychologię, medycynę, socjologię i filozofię - tę ostatnią raczej pod kierunkiem neokantysty Rudolfa Euckena w Jenie. W 1899 roku przyjął chrzest w Kościele katolickim, uzyskał habilitację i ożenił się (trzecia żona Schelera wydawała, począwszy od roku 1954, jego dzieła zgromadzone). W 1907 roku dołączył Scheler do kręgu monachijskich i getyngeńskich fenomenologów, lecz zachował znaczącą niezależność od Husserla. Po pierwszej wojnie światowej był - jako prof. filozofii i socjologii w Kolonii - jednym z głównych orędowników ówczesnej odnowy katolicyzmu, lecz niebawem zwrócił się ku światopoglądowi panteistycznemu. Scheler zmarł w 1928 roku we Frankfurcie nad Menem. Inteligentną umysłowość Schelera fascynowało sporo różnych problemów, również on sam był postacią fascynującą szerokie kręgi filozofów. Ideał metodologiczny Husserla, z jego rygoryzmem i konsekwentnym nastawieniem na transcendentalizm, pozostał obcy Schelerowi, który rozumiał fenomenologię jako uwolnienie od krytycyzmu. Ten typ filozofowania był dla niego w pierwszej kolejności poświęceniem się konkretnym obiektom, sztuką opisywania zjawisk życia z uwzględnieniem wielości implikowanych struktur znaczeniowych. Fenomenologiczną epoche pogłębił on, czyniąc z niej metafizykę, a oparł się na klasycznym rozróżnianiu istnienia (Dasein) i uposażenia jakościowego istoty (Sosein). Scheler starał się wykorzystywać czynniki pochodzące z filozofii życia (Nietzschego, Bergsona, Simmla), lecz nie chciał także pomijać specyfiki umysłowości. Powiązanie filozofii życia z fenomenologią uzyskał Scheler przez sformułowanie tezy, iż istnienia doświadcza się w uwarunkowaniach oporu, jaki realia stawiają ekspansywnym dążeniom podmiotu (przejął zatem jedną z tez Diltheya), w trakcie gdy uposażenie jakościowe danej rzeczy może być postrzegane bez jakichkolwiek ograniczeń poprzez podmiot poznawczy. Wynika ją z tego dwa wnioski: z jednej strony, odżegnanie się od wiary w istnienie ma swą przyczynę w nieakceptowaniu poprzez podmiot jego własnej ekspansywnej, uwarunkowanej poprzez "pęd" żywotności, z drugiej zaś strony ład "ducha" obiektywnego i subiektywnego ma esencjalną naturę. Późniejszy dualizm "pędu" i "ducha", który wziął się u Schelera z tragicznego panteizmu, był rozpoznawalny już w jego inicjalnych rozprawach. W 1913 roku ukazały się pierwsze istotne książki Schelera: Zur Phänomenologie und Theorie der Sympathiegefühle von Liebe und Hass ("Fenomenologia i teoria uczuć sympatii i miłości i nienawiści"), wznowiona w 1927 roku pod tytułem: Wesen und Formen der Sympathie , jak także Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik ("Formalizm w etyce a materialna etyka oparta na wartościach"). W obu dziełach wiodącą rolę odgrywa czucie, przedtem rzadko rozpatrywane poprzez filozofów. Zainteresowanie Schelera wzbudziły: towarzyszące powszechnym przeżyciom poczucie naturalnej wszechjedności; odmiany odczuwania równoczesnego i późniejszego, wspólnie z jego pochodnymi, takimi, jak resentyment, i wreszcie uczuciowy relacja do pewnej hierarchii wartości. Wartości te są - co różni interpretację Schelera od Kaniowskiego wyprowadzenia imperatywów z formalnej zasady prawomocności - odmienne pod względem materialnym (jako np., wartości rzeczy i osoby, wartości akcji i reakcji, wartości działań i sukcesów i tak dalej); jeżeli chodzi o poszczególne dobra, są one jednak aprioryczne i możliwe do ogarnięcia; odwoływanie się do nich, poprzedzające wszelakie empiryczne odniesienie do rzeczywistości, konstytuuje osobę ludzką. // Osoba jawi się zatem jako istota należąca do sfery idealnej, a ściślej - jest ona czystym momentem spełnienia się tego ideału. Scheler odrzuca Arystotelesowską myśl o przypisaniu aktów intencjonalnych jakiemuś substancjalnemu podmiotowi, który tych aktów może dokonywać. Osoba to w jego ujęciu czysta aktowość, gdzie uczestniczy zawsze ogół cech człowieka, toteż uprzedmiotowienie osoby jest niemożliwe. Prócz indywidualnej osoby ludzkiej uwzględnia Scheler również osoby zbiorowe (np. Kościół, naród), jak także osobę nad osobami, będącą duchowym gwarantem jedności świata i wzajemnego zrozumienia poszczególnych osób - Boga. Znamienną właściwością sfery idealnej, gdzie osoba spełnia własne życie, jest raczej miłość niż poznawalność. W nawiązaniu do Augustyna, Pascala i Nietzschego, uznaje Scheler osobę nade wszystko za istotę dążącą do czegoś i zdolną do miłości. Mieć swój udział w miłości praosoby - oto najskrytsze marzenie osoby ludzkiej, która może się wznieść na te wyżyny tylko przez sublimację własnej żywotności. Albowiem nie to jedynie jest istotne, że człowiek zaczyna swą egzystencję jako istota popędowa i z czasem, bez pośpiechu, staje się zdolny do pojmowania i afirmacji wartości wyższych: podstawowe znaczenie ma to, że duchowość czerpie własne istnienie z podporządkowania sobie sił działających w ekspansywnej rzeczywistości. Jeśli człowiek mimo wszystko jest raczej istotą kierującą się sercem niż skupioną na rozumieniu, to można wyodrębnić pewne, zależne od aktualnej motywacji, wynikającej z wartościowania, typy dążenia do wiedzy. Scheler odróżnia mającą swą przyczynę w "pędzie" i świadczącą o chęci dominowania wolę wiedzy, jaka występuje w naukach przyrodniczych, od wiedzy kształcącej, która służy wnikaniu w hierarchie istot, tę ostatnią zaś - od wiedzy zbawiennej, uzyskiwanej w poznaniu religijnym i poszukującej sacrum, a więc tego, co stanowi wartość najwyższą. Adekwatnie do przewagi już to takiego, już to innego rodzaju dążenia do wiedzy (i wartości związanych z poszczególnymi rodzajami) można wyróżnić pewne kategorie społeczeństw (Die Wissensformen und die Gesellschaft ["Formy wiedzy a społeczeństwo"], Die Formen des Wissens und der Bildung (1925). Scheler jest współtwórcą socjologii wiedzy. U kresu krótkiego życia Schelera przewarzająca część wątków jego myślenia filozoficznego posłużyła w pracy nad Philosophische Anthropologie ("Antropologia filozoficzna"), która stanowiłaby jego kluczowe dzieło, lecz drukiem zdążył się ukazać tylko wstępny traktat programowy pod tytułem Die Stellung des Menschen im Kosmos (1928). Kulminację następnych faz życia najwyraźniej obrazowanego poprzez tropizmy roślinne - ono jest wg Schelera specjalnym, wręcz bolącym pędem do poszukiwania - stanowi techniczna inteligencja człowieka, kształtująca świat. Prawdziwe człowieczeństwo przejawia się wszakże dopiero w zdolności przeciwstawiania się owemu pędowi i w predyspozycji do zastosowania swoich sił dla realizacji wartości duchowych. Sam człowiek nie jest zaś niczym innym jak tym miejscem, gdzie absolut (podzielony, ponieważ składają się nań pęd i duch) usiłuje uzyskać swą konkretną realność. "To, co wieczne w człowieku", Das Ewige im Menschen (1921) - tak właśnie zatytułował Scheler kluczowe dzieło katolickiej etapy swojego życia - jest więc oglądane oczami Spinozy i Schopenhauera. Scheler był i ciągle pozostaje ogromnym inspiratorem. Zafascynowany różnymi problemami merytorycznymi, nie znajdował wszakże spokoju potrzebnego do systematycznej eksplikacji własnych teorii. Toteż aczkolwiek wywierał niemały wpływ na swych wykształconych czytelników, to w środowisku filozofów mniej go ceniono. Źródło: E. Coreth, P. Eblen, G. Haeffner, F. Ricken, Filozofia XX wieku, Kęty 2004